​Ашанга нютагай түүхэшэ багша

Манай Хориин аймагта ехэ даруу зохид зантай, мүнөө үндэр наhатай хүгшэн төөдэй болонхой эжы бии. Энэ хүн тухай дурдалга юундэ бэшэхэ hанаан хүсэлдөөб гэхэдэ, иимэ хүн нютагай түүхын хуудаhанда үлэхэ ёhотой гэжэ hанамаар байна. Ешиева Галсан-Цырегма Ешиевна миин лэ юрын, жиирэй хүн бэшэ юм. Тэрэ хатуу хардалга, мүрдэлгын үе сагта репрессидэ ороhон гэртэхинтэй – Ешын Дулма эжытэй, Чимидэй Дашын басаган 1930 ондо Зүүн Ашангада түрэhэн тоонто нютагтай юм. Дүрбэтэйхэн байхадань, эсэгэнь нүхэрөө орхижо, ондоо гэр бүлэтэй болоhон байгаа.

Тиибэшье Дулма эжынь гурбан үриеэ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэжэ, эрдэм hургуули үзүүлжэ шадаhангээшэ. Галсан-Цырегма Ешиевна найма наhатайдаа Ашангын эхин hургуулида hуража эхилээд, дүрбэн класс дүүргээ, табадахи, зургаадахи классуудта Хориин дунда hургуулида hураа. 6-дахи класста hуража байхадань, үбшэн хүрөөд, гэртээ ерээ hэн. Эжытэеэ, баhа нэгэ эхэнэртэй хамта хашараг-үхэрнүүдые харалсажа үбэлжөөд, зунай сагта үбhэ хуряалгада ябалсаа hэн. Намартаа эжынь басагаяа баалаха, зандархын хүсөөр Зүүн-Yльдэргын hургуулида эльгээгээ. Өөрөө Галсан-Цырегма балай hурахаашье hанаагүй hэн ха. Yетэн нүхэдынь hургуулияа орхёод, ажал хэжэ эхилhэн байгаа.

1946 ондо Хориин 8-дахи класста hуража эхилээд, саашадаа Улаан-Yдын 1-дэхи hургуулида дунда hургуулияа дүүргэhэн юм. Саашадаа Галсан-Цырегма Ешиевна багшын мэргэжэл шэлэн, нютагайнгаа хэдэн үе хүүгэдые хүмүүжүүлэн, бүхы наhаараа багшалжа, наhанайнгаа амаралтада гаратараа, дүшөөд жэл шахуу хүдэлөө. 35 жэлэй туршада Ашангынгаа эхин болон дунда hургуулияа захиралаар хүтэлбэрилэн ябаа.

Өөрөө бэшэг ном мэдэхэгүй, бүхы наһаараа хамтын ажал хэһэн аша буянтай Дулма эжынь Галсан-Цырегма, Вера басагадтаа, Цыден хүбүүндээ эрдэм hургуули үзүүлжэ, мэргэжэлтэд болгожо шадаhан, холо бодолтой байhан гээшэ ха. Мүн баhа Ешиев Валерий Ешиевич зээгээ hургалсажа, биологиин эрдэмэй кандидат нэрэ зэргэ олгуулhан.

Баhа үриин харюу үйлэдэжэ, Галсан-Цырегма басаганиинь бүхы наhандаа эжыгээ урин hайханаар, гурбан зөөлэниие үзүүлжэ, һайханаар үргэжэ хойнонь гараа бэлэй даа. Иимэл ажалай алдарта намтартай, нэгэ набтаршаг бэетэй, яб гэмээр бэеэ абаад ябаhан абгай юм даа гэжэ hанагшаб.

Өөрынь бэшэhэн ном соо уншахадам, иимэ шагналнууд, нэрэ зэргэнүүд олгогдоhон тухай хэлэгдэhэн байна:

- «1941-1945 онуудта шэн габьяата ажалай түлөө» медаль;

- Агуу Илалтын 50, 60, 70 жэлэй ойн баярай медальнууд;

- «Шэн габьяата ажалай түлөө. В.И. Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойн баярта» медаль;

- Гэгээрэлэй хүдэлмэрилэгшэдэй профкомой путёвкоор шагнагдажа, «Пицунда» курортдо 1973 ондо амарһан юм;

- СССР-эй Гэгээрэлэй министерствын Түбэй хүүгэдэй аяншалгын станциин грамота (1980 он);

- “Хориин аймагай 90 жэлэй ойн баяр” медаль;

- “Буряадай АССР-эй габьяата багша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ;

- «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник».

Галсан-Цырегма абгай гээд, hайсахан дүү hэн хойноо хүндэлэн хэлэhүү, наhанайнгаа амаралтада гараад, миин лэ сагаа үнгэргэжэ hуугаагүй, манай Ашангын ёhотой хүндэтэй абгаймнай аяар зургаан ном бэшээд, хэблүүлжэ гаргаhан байна:

1. «Ашанга нютагай түүхын хуудаhанууд», хоёр хубитай, Улаан-Yдэ, «Буряад үнэн» хэблэлэй түб, 2009 он;

2.«Буянта мүргэлэй мүнгэн зам», Улаан-Yдэ, 2009 он;

3.«Хориин аймагай Ашангын зоной угай тэмдэглэл», Хори, 2010 он;

4.«Бөө мүргэл ба хори буряад угсаатанай түүхын хуудаhанууд», Хори, 2013 он.

5.«Сэсэн мэргэн багшанарай буянта зам», Хори, 2015 он;

6.«Ашанга нютагай дайнай ба ара талын ветеранууд, дайнай үеын үхибүүд», «Удинская новь» сониной хэблэл, Хори, 2016 он.

Энэ зургаан номуудынь ехэ олон хэһэгтэй бэшэ hэн хадаа хүн зоной гараар тарашанхай, би энээнhээ тэрээнhээ гуйжа, эрижэ уншаhан байнаб, түрүүшын гурбан номуудынь өөртэншье үгы байгаа.

Олоор хэблэлдэ гаргаха гээшэ баhал мүнгэн зөөриин хүсэн хэрэгтэй болоно гээшэ, тиимэшье бэлэн бэшэ гэжэ хэлэлтэй.

Ном бэшэхэ гээшэмнай амаргүй ехэ бэлэдхэлэй ажалтай: зонhоо түүхынь, уг удамынь, ажабайдалынь hурагшалжа, уулзажа хөөрэлдэхэ, бэшэжэ абаха, мэдэгдээгүй гү, али мартагдаhан юумыень хэрэгтэй номуудһаа бэдэржэ, уудалжа, уншажа олохо, багсаажа үзэхэ, саг сагаарнь тааруулха, шэнжэлхэ гэхэ мэтэ барагдашагүй хүдэлмэри ха юм даа. Гэбэшье, Галсан-Цырегма Ешиевна аргагүй ехэ юумэ бүтээнхэй даа.

Бурхан шажан, мүргэл тухай бэшэhэн номынь ямаршье ехэ туһатай, hайн заабари боложо үгэнэ гээшэб. Энэ номые гар дороо ходо баряад, сула иража, али нэгэ hургаал тухай юун бэлэй гэжэ хадуужа абахые оролдожо ябамаар байна.

Энээнhээ уламжалан бэшэгдэhэн, хэблүүлэгдэhэн номуудынь Ашанга нютагаархинда, мүн баhа бэшэшье зондо ехэ хэрэгтэй, хуу заабари hургаалнууд болоно. Олон жэлэй туршада хэгдэhэн орон нютагаа шэнжэлгын ажалай дүн – нютагайнь түүхэ Хориин аймагай Архивай дансада абтанхай.

Энэ жэлэй июниин 22-ой үдэр дайнай болон ара талын ветеранууд, дайнай үеынүхибүүд тухай номой презентаци Хориин аймагай ветерануудай эмхиин хүтэлбэрилэгшэдэй хүсөөр үнгэргэгдөө. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай эхилhэн гашуудалта үдэр энэ номынь бүхы Ашангын ветерануудта hүлдэ тэмдэг болон зорюулагдаба гээшэ.

Ешиева Галсан-Цырегма Ешиевнагайнгаа үнэн сэдьхэлhээ, гүн ухаагаараа нютагайнгаа зондо зорюулhан, мартагдашагүй hайхан номуудынь анхаран, нангинаар хадагалжа, дахин-дахин хэблэн гаргуулжа, тиигэбэшье саашань сагай ябасаар түүхээ үргэлжэлүүлжэ ябагдахань болтогой.

Галсан-Цырегма Ешиевнада нангин hайхан эжынгээ буянгаар саашаа үндэр наhа эдлэжэ, элүүр энхэ ябахатнай болтогой гэжэ үреэхэ байнаб.

Би өөрөө Амгаланта нютагай хүм даа. Ашанга – Амгаланта хүршэ нютагууд. Бата балта гарнуудаа нэгэдүүлжэ, нэгэ колхоз, совхозой гэшүүд, ажалшад ябаhан зомди даа. Ашангаархинайнгаа уг гарбалынь, түүхэ хүмэгынь уншажа байхадаа, үнгэрhэн сагай хуудаhанууд ирагдан, зосоо ехэ уярма зохид боложо, олон ушар, hонирхолтой ажаябадал, эршэтэй ажабайдал hанагдан-hанагдан байгдаал даа.