​Дари хүгшэнэй хэлэһээр

(Түгэсхэл. Эхиниинь урдахи дугаарта).

«Противогаз»

Би Галина Гамбаловна гэжэ нэрэтэйб. Арбаад гаран жэлэй урда, тиихэдэ битнай үшөө залуухан, пүмпэгэрхэн, пүлсэгэрхэн, сэлсэгэрхэн, сэмсэгэрхэн ябаа хүн юм аабзаб даа, - хүдөө ажахын мэргэжэлтэдые үе үе болоод лэ, граждан оборонын шугамаар хото город эльгээжэ, нэгэ долоон хоногой курсада ябуулдаг байhан юм. Бишье тэрэ hургуулида ошоhон байнаб. Буряад Уласай олон аймагуудhаа, хүдөө нютагуудhаа элдэб наhанай зон суглардаг байhан. Тэрэ үедэ би түрэл ажахыдаа малай эмшэнээр хүдэлдэг байhанби. Искусственна аргаар үнеэдые, хонидые үрэжүүлдэг, хабар болоходо, отара, фермэ дээгүүр ябажа, эрэ түлнүүдыень шэмхэхэ ажалтай бэлэйб. «Шиг» гүүлээд лэ, ходоро татаад абажархихаш.

Олон зон Улаан-Υдэ ерэжэ, хүрэхэ газартаа хүрэхэдэмнай, нэгэ сэрэгэй хубсаhатай, хоршогор хара буряад, хэбэрынь капитан, маанадые урдаа жагсаагаад, нэрэ обогуудыемнай хабтаhан саарhан дээрэ хурсаар үзүүрлэгдэhэн карандашаар бэшэжэ абаад, ямар hуралсал гарахыемнай тодорхойгоор хэлэжэ үгэбэ. Забhартань шүдөөрөө карандашаа шэмхэлхэ юм. Саашадаа үдэрhөө үдэртэ хашартай болотороо хоршогор хара капитанайнгаа захиралта дүүргэнэбди. Жэшээнь, гэнтэ дайнай болошоо гээшэ hаань, яагаад шархатаhан сэрэгшэдэй шархыень боохоб, шуhыень тогтоохоб г.м. үзэнэбди. «Вспышка слева», «Вспышка справа» гэhэн захиралтын буухада, тэрэ зүг руунь хүлөө жиигээд, уруугаа хараад дары түргэн хэбтэхэ юм ха.

Түрүүшээр тэрээндэнь ехэ ядалсаад абааб. «Вспышка справа» гэжэ hүхирхэдэнь, хормойгоо үргэжэ тээмэгшэлhээр хэбтэхэдэшни, мүнөөхи хоршогор хара капитамнай:«Галина Гамбаловна, та юундэ өөдөө хараад хэбтэшэбэт, уруугаа хараад хэбтэгты, бэшэеэ харыт!» - гэхэ. Арай гэжэ эрьелдэхэшни: «Галина Гамбаловна, гамбагар гуяа доошонь дарад гэгты. Танай хондойлгожо хэбтэжэ ядаhаар байтар, дайсанай бомбын гү, али үхэр буугай снарядай тэhэрдэhэнэй хэлтэрхэй зузаан гуя руутнай шаагдашаха ха юм, тиихэдэнь яахабта?». «hэ, шаагдаг лэ, теэд» гэhэн харюу үгэхэдэм, инструкторнай байра дээрээ дэбхэрхэдэл гээд: «Тиибэлынь та hалаа, дүүрээ, алуулаа, үхөө гээшэт», - гэжэ шангарна. Хэды удаа газарта хэбтээд бодоходоо, ехэтэ халуудашабаб, нюураймни шэрэ будаг «урдажа» эхилбэ. Энээниие хараhан капитамнай толгойгоо hэжэрэд гээд: «Галина Гамбаловна, үглөө ерэхэдээ хормойтой юумэ үмдэнгүй, трикошуу юумэ углаад ерээрэйгты, нюур амаяа шэрдэhэн будаhанай үлүү. Иимэ нюуртай танай добтолгодо ороо hаа, дайсанай сэрэг айhандаа буу зэбсэгээ хаяад, тэрьедэжэ зугадаха hэн ха даа, hа, hа, hа», - гэжэ эльгэ хатахадань, урдань зогсоhон олон зон хуу баран дарья табин энеэлдэхэ юм.

Тиигээд лэ үдэрhөө үдэртэ хэшээлнүүд боложо байха. «Вспышка справа», «Вспышка слева», «газы» гэhэн захиралтанууд буужал байха. Уданшьегүй hуралсалаймнай hүүлшын үдэр ерэжэ, бултыемнай урдаа зогсоогоод, хоршогор хара капитамнай карандашаа химэлэн байтараа: «Хэлэгтылши даа, Галина Гамбаловна, жэшээнь, дайсанай хорото бодосуудые хаябалынь, яажа бэеэ хамгаалхабта?» - гэжэ асууба. Бодожошье үзэhэн юумэ үгы, одоо гайхагшаб, хэн хэлэ амыемни хүдэлгөө юм, хаанаhаа ой ухаандамни ороо юм, юрэдөөл, дары түргэн противогазаа үмдэхэ гэжэ харюусаха аад лэ, презерватив углаха гэжэрхёоб. О-о-о-о, ай, бурхаан, юун болоо гэжэ hананабта. Хоршогор хара капитамнай амандаа зуугаад байhан карандашаа залгижархёо юм гү, нэгэ хахаhан сасаhан хэбэртэй, нэгэ орилhон бархирhан хэбэртэй, нюдөөрөө дүүрэн уhа гүйлгэжэрхёод, хүлхэгэ, хүлхэгэ гэжэ байгаа hэн. Зарим зон годиилдошонхой, гэдэhээ тэбэриhэн юумэд оболзоно. Ехэ энеэрэниинь хэбэртэй, газарта тарайшоод, хүлөөрөө газар хайран энеэхэ юм. Бишье ойро зуура бахардашоод байhанаа, hэгээ орожо, «Аа, яахамнайб дөө» гэhэн хэбэртэй, убайгүй юумэ зогсожо байгаа бэлэйб.

Хожом намайе дахин иимэ курсада эльгээбэлынь, заабол ошохоб. Тиигээдшье битнай презер… - үгы, үгы, тэрэ противогаз углахадаа аргагүй бэрхэ hэмнайб.

Сюрприз

Дашын ажалһаа гэртээ ерэхэдэнь, эжынь аргагүй амтатай горохтой шүлэ шанаһан байба. Үдэ болотор хажуураар үбһэ сабшажа ехэл эсэһэн, үлдэһэн хүбүүн түргэхэн нюур гараа угаагаад, столдоо һуужа, горохтой шүлыень амтархан, томохон табаг лүмпэдэжэрхибэ ха. Тиигээд орон дээрээ ошоод, өөдөө харан хэбтэшэбэ. Үнишье болоогүй байхада, газааһаа хүн ороходол гээд, аятайхан хангал хүбүүнэй таһалга соо тарашаба. Дашын үндыжэ харахадань, зүб лэ даа, үнинһөө хойшо дурлаһан Туяна басаганиинь оронхой байба. Басаган мэндэеэ хэлээд, Дашада дүтэлжэ: «Мүнөө минии нүхэр басаганаймни түрэһэн үдэр, тиигээд залуушуул сугларха гээ һэмди. Ши заатагүй ошооройш, би шамайе хүлеэжэ байхаб. Шамдаа гэжэ нэгэ бишыхан сюрприз бэлдээб», - гэжэ хэлээд, Дашада үгэшье хэлүүлэнгүй, гаража ябашаба.

Нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно Дашамнай сэбэр сэмсэгэр болонхой, һайхан хубсаһаа үмдэнхэй, хээрын баглаа сэсэг баринхай, тэрэнээ Туянадашье үгэхэеэ, нүхэр басаганданшье барихаяа хүсэд мэдэрээдүй, Туянын газаа зогсожо байгаа бэлэй. Уданшьегүй Туяна гэрһээ гаража, Дашые хүтэлөөд, хүршынгөө гэрэй сээниг соо ороод, пулаад гаргажа: «Даша, би шинии нюдыешни боогоод гэртэ оруулхаб. Эндэшни пока хүн үгы. Би сагтаа хубсаһаа һэлгээд ерэхэб, удаан болохогүйб, ехэдээл һаа, табан минута. Нюдэнэйнгөө боолто минии ерэтэр бу абаарай. Удангүй сюрприз харахаш», - гээд, гарыень һугадан, гэртэ оруулаад, эндэхэнээ зогсожо байгаарай гээд ябашаба. Гэр соо хон-жэн, абяа шэмээгүй. Даша Туянын ямархан сюрприз бэлдэһыень тааха гэжэ оролдоно. Магад, таалалдажашье болохобди гэжэ һанахадаа, хүбүүн эжэлүүдгүй урал амаяа долёогоод абана.

Гэнтэ Дашын досоонь мушхаад, үдэр эдиһэн горохтой шүлэниинь гараха нүхэеэ бэдэрбэ ха. Ядаһан хүбүүн гэдэһээ тэбэреэд байжа үгэбэ. Даша хожомынь өөрыгөө ехэтэ шоо үзэһэн, ямар гэнэн хонгор, шал тэнэг амитан байгаа гээшэбиб. Нэгэ үхинэй үгэдэ ороод, нюдөө боолгоод, үгэ соонь байжа байха гэжэ байгаад, нилээд лэ шүүрдэһэн даа. Нюдөө уяатай, гэдэһээ тэбэринхэй Даша: «Яажа үдэрөө оложо эжымни горохтой шүлэ шанаа гээшэб, байза, таба минута гээ бэлэй гү, эхэнэрнүүдээш табан минута яг арбан таба минута болоно ааб даа» гэһэн бэеэрээ гэдэһэн соохи хиигээ шэмээтэй шангаар гаргажархёод, хамараа һарналзуулан агаар унхидаад, барижа байһан баглаа сэсэгээрээ арадаа хэды хэды һэбеэд зогсожо байтарынь, шэхэнэйнь үзүүртэ«хон» гэһэн шэнгэхэн абяан дуулдашаба. Дары нюдэнэйнгээ боолто абажа харан гэһээнь, ай богдо, стол тойроод пирагар олон залуушуул һуужа байба. Теэд яахаб, газар доро орохо бэшэ хадаа, Дашабарижа байһан баглаа сэсэгээ шала дээрэ шалд гэтэр шэдэжэрхёод, дээрэнь нэгэ хэды дэбһээд, оро бодогүй үүдээ шэдээд, гаража ябашаба.

Үнишье болоогүй байхада, Туяна ерэжэ, болоһон ушарынь ойлгоод, Дашын хойноһоо гүйдэлөөрөө ошобо. Зүгөөр тэдэ хоёр һөөргөө бусаагүй, Дашындаа үлөө һэн. Мүнөө Даша Туяна хоёр бүдүүн айлайхи болонхой, гурбан хүүгэдтэй эбтэй ажаһуудаг. Гансал хаа-яахан Туяна нүхэрөө гасаалжа: «Һүү-е, бишни шамдаа нэгэ жаахан сюрприз бэлдээб», - гээд мэхэтэйгээр энеэбхилхэдэнь, Даша баһа ямар сюрпризоо һанаабши, тэрэ нэгэ сюрпризшни бүхы наһандам хүрэхэ гэдэг. Үгышье һаа, Туяна нюдөөрөө энеэбхилэн үбгэндөө дүтэлжэ: «Шиниингээ ажалһаа ерэхэдэшни, ямар эдеэ бэлдэхэбиб, али горохтой шүлэ шанаха гүб», - гэхэдэнь, Даша наадалжа байһыень мэдээшье һаа, байра дээрээ дэбхэрэн, намда горохтой шүлэн гэжэ шэхэ амандам бу дуулга, досоомни муудашана гээд, гэдэһээ тэбэригшэ һэн.