922
Январиин 11-дэ Кабанск аймагай Танхой нютагта ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэгдэбэ. Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд Сергей Донской Экологиин ба онсо харууһатай газарнуудай жэл эхилбэ гэжэ олониитэдэ соносхобо. Ород гүрэндэ тон түрүүн Баргажанай дархан газарые заповедник эмхидхэн байгуулха тухай сагаан хаанай моторлоһон зарлиг тэбхэр зуун жэлэй саана, 1917 оной январиин 11-дэ, толилогдоһон байна. Мүнөө болоходо, энэ һайндэр Ород Уласай Дархан газарнуудай үдэр гээд гүрэнэй литэдэ оронхой.
Угтажа абадаг түб – Байгалай дархан газарай шэмэг
Һүүлэй гурбан жэлэй туршада Кабанск аймагай Танхой һууринда урид үзэгдөөгүй ехэ барилга болоо. Энэ ехэ ажал мүнөө одоол түгэсэжэ, баярай оршондо энэ ордоной толлолго болобо. Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд Сергей Донской, Буряад Уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын, Байгалай гүрэнэй дархан газарай (заповеднигэй) захирал Василий Сутула гэгшэд нютагаархид болон холо ойроһоо хүрэжэ ерэһэн айлшадай, аяншалагшадай, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй түлөөлэгшэдэй халуун альга ташалга доро улаан зурам таһа тайраад, досоонь оробо.
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Буряад Уласай Толгойлогшо В.Наговицын, Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд С.Донской, Байгалай гүрэнэй дархан газарай (заповеднигэй) захирал В.Сутула улаан зурам хайшална
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Иимэ гоё һайхан Байгалай дархан газарай угтажа абадаг түбтэй болоһондоо нютагай зон ехэ баяртай
- Хэдэн жэлэй туршада үргэлжэлһэн барилгын ехэ ажалай одоол түгэсэһэндэ би ехэ баяртай байнаб, - гэжэ сэдьхэлээ хүдэлгэн байжа, Василий Сутула сэхыень хэлэбэ. – Хоёр жэл соо барилга хэгдээ. Үшөө хоёр жэлэй туршада зосоохи, газаахи ажал нобшороо. Орожо ерэһэн зоной һонирхон хараха үзэсхэлэнүүдые улам һонин болгохын тула шэнэ үеын техникэ эндээ хабсаргаабди. Энэ хүдэлмэри ябуулхадаа, бидэнэр нэн түрүүн нютагаархидайнгаа урманда хүдэлөөбди. Илангаяа үхибүүдэй орожо ерээд, хараха, үзэхэ һонин зүйлнүүд эндэмнай элбэг байха зэргэтэй. Гүрэнэй, мүн хариин дайдаһаа буужа ерэһэн айлшадай анхарал, дурыень татаха уялгатайбди. Ямаршье мэргэжэлтэй хүн эндэ оромсоороо, өөртэнь һонирхолтой зүйл заабол олохо ёһотой. Угтажа абадаг түбнай ерээдүйдэ уулаһаа үндэр, уһанһаа гүн амжалтануудые туйлаха. Би тэрээндэ этигэнэб. Иимэ хэрэг бүтээгээд байхадаа, бидэнэр Ородой Холбооной Уласай Байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын яаманда баяр баясхалангаа хүргэнэбди. Эндэ хүдэлдэг мэргэжэлтэдэй хүдэлмэриин ашаар манай Байгалай дархан газар (заповедник) аяншалагшадай түб боложо тодорбо ха юм. Үшөө тиихэдэ би Буряад Уласай Засагай газарта тусгаар баярые хүргэхэ байнаб. Мүнгэ зөөри, зохихо шиидхэбэри дээрэһээ доошонь буулгаха гээшэмнай мүнөө сагта бэлэн хэрэг бэшэ гэжэ булта мэдэнэ ха юмбибди. Үй түмэн бэшэгүүд, олон гэгшын хонходолго, хөөрэлдөөнүүдые таанар ябуулһан байнат. Баһа тиихэдэ аймагайнгаа захиргааниие, мүн барилгын ябуулагдаһан хүдөө hууринуудай захиргаануудта баярые хүргэнэб. Та газар үгэһэн габьяатайт. Һая болотор эндэмнай ямар зүдэрүү байдаг һэн бэ? Танай хүсөөр мүнөө ерэһэн айлшадай гайхажа гэлымээр оньһон техникэ тэдэниие угтажа байна. Энэ ордон байгаали дүмэжэ, тэрэниие гамнажа байха зорилгоёо алдаагүй. Жэшээнь, байшан дулаасуулхадаа, бидэ дулаасуулгын насос хэрэглэнэбди. Тэрэмнай бад хара утаа табижа, оршон тойронхи агаар бузарлажа байдаггүй ха юм даа. Зарим таһалганууд газаар дулаасуулагдана. Энэмнай ямаршье тортог гаргадаггүй, арюун түлишэ гээшэ. Угаадаһамнайшье хүрэтэрөө таһа сэбэрлэгдээд, нэбтэ харагдадаг лэ болоходоо, газар руу ороно. Хажуудамнай байгаа Байгал далайдаа манай түб ямаршье хохидол үзүүлхэгүй.
Үзэсхэлэн бүтээхэ хэрэгтэмнай улаагаараа оролсоһон хамаг нүхэдтөө доро дохиноб. Энээнииемнай харахадаа, хүн оршон тойронхи байгаалидаа, түрэһэн тоонто нютагтаа эльгэлэн дурлаха зэргэтэй. Байгал далайманай урдаа хараха баялиг, ёһотойл эрдэни зэндэмэни ха юм.
Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд Сергей Ефимович Донской үгэ абахадаа, Танхой нютагаархидай эльгэ зүрхэндэ шэмэрүүн жабаршьегүй һаа, үбэлэй энэ үдэр ульһа оруулба.
- Мүнөөдэр бидэ Ород гүрэнэй түүхэдэ тон түрүүшын дархан газарай бии болоһоор 100 жэл угтажа байна гээшэбди. Нютаг дээрэнь. Эндэ нэгэ ажаглалта оруулха хэрэгтэй. Үнэн дээрээ нэгэн доро гурбан дархан газар байгуулагдаһан юм гэжэ би уншаа һэм. Тэдэниие дурдабал, Саяанай дархан газар, Баргажанай дархан газар, Кедровая падь гэжэ газар. Таанар гайхамшаг нютагтайт. Энээниие ганса манай гүрэнэй шэнжэлэгшэд бэшэ, мүн хари гүрэнүүдэй мэргэжэлтэд баталдаг.
Иимэ һайхан үгэнүүдые соносожо байһан Буряад Уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын өөрынгөө зүгһөө иигэжэ нэмэбэ.
- Манай Буряад дайдада Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайдай буужа ерээд, Байгаали хамгаалалгын жэлэй эхилhэн тухай соносхожо байхадань, ушар удхатайл үйлэ боложо байна гэжэ би һананаб. Буряад оромнай гүрэнэй түбэй экологическа зоонодо ороно. Байгал далаймнай хүн түрэлтэнэй эрдэни зэндэмэни гэлсэнэбди. Тиигэхэ зуураа далайн ариг уһа хэб ёһо соонь үлөөхэ талаар шиидхэгдээгүй үй түмэн асуудалнууд, бэрхэшээлнүүд манай урда үдэр бүри тобойн гарана, - гэжэ Буряадай Толгойлогшын үгэ хэлэхэдэ, Москваһаа бууһан үндэр айлшан зүбшөөн шагнаба.
- Һанаад үзыт даа. Буряад Уластамнай гүрэнэй хэмжээнэй онсо харууһатай долоон газар байна. Тэдэнһээ гадна тон иимэ аад, уласай хэмжээнэй 13 газар бии, үшөө тиихэдэ амяараа нютагай хэмжээндэ ажалаа эрхилдэг табан газартай байнабди. Тэдэниие хамгаалха хэрэгтэй. Газар бүхэн манай нарин анхарал доро байна, - гэжэ Вячеслав Наговицын найдуулан байжа, хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ. – Буряад Уласай бүхы газарай арбан хубинь хамгаалагдаха, харууһалагдаха зэргэтэй юм. Тиимэһээ нютагаймнай арад зон байгаалиин хэшэг, ургамалай болон амитадай аймаг зандань үлөөхэ хэрэгтэ арга шадал соогоо өөрынгөө хубита оруулна гээшэ. Эхэ байгаалиин зуун жэлэй саанахи, мүнөө үеын «шэг шарай» үшөөшье олон жэлэй үнгэрхэдэ хубилаагүй, энэл зандаа байха ёһотой.
- Зуун жэлэй туршада онсо харууһатай газарнуудай түүхэдэ юун болоогүйб даа. Хэды тиигэбэшье, һүүлэй хэдэн арбаад жэлэй туршада имагтал һайн тээшээ хубилалтанууд болоно, - гэжэ Сергей Ефимович һанамжаараа хубаалдана.
- Онсо харууһатай газарнууд Ород гүрэндэ һүүлэй нэгэ хэдэн жэлэй туршада урдань байгаашаһаа хоёр дахин олон болоо. Зэрлиг байгаали гээшэмнай хэнэйшье атаархама баялиг гээшэ ааб даа. Тиимэһээ тэрэниие хамгаалха, аршалха хэрэгтэй. Тиихэдээ онсо харууһатай газарнуудаа үргэдхэхэ болонобди. Ородой Холбооной Уласай Засагай газарта мүнөө дээрээ «Зэрлиг байгаали. Хамгаалаад харалши» гэһэн ниитэ гаршагтай программа бэлдэгдэжэ байна. Тэрэнээ хүсэд бэелүүлхэдэмнай, Ород гүрэндэмнай найма үлүүтэй дархан газарнууд, байгаалиин хүреэлэнүүд бии болохо. Газар газарай түхэл шэнжэ, байгаалиин онсолигуудые байһан хэм соонь үлөөхэ, үсөөн болоһон амитадые үдхэхэ удхатай ажал хэрэгүүдтэ тэрэмнай зорюулагдана.
Ородой Холбооной Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путин 2017 ониие Байгаали хамгаалалгын жэл гээд соносхоһон байна. Энэ жэлые угтуулан, тус үйлэ хэрэгтэ хабаадагшадта онсо харууһатай газарнууд, үндэһэтэнэй хүреэлэнгүүд тухай юу мэдэхэбта гэһэн асуудал табигдаһан байна. Энэ асуудалда харюусагшадай оройдоол зургаан хубинь табигдаһан асуудалда тодоор харюусаба. Иимэ оршон байдалда бидэнэр онсо харууһатай газарнууд болон үндэһэтэнэй хүреэлэнүүд тухайгаа хөөрэхэ, дуулгаха, харуулха ехэ хүдэлмэри ябуулха болонобди гэжэ Сергей Донской тобшолбо.
- Аяншалга гээшэ тон шухала шэглэл гээшэ. Бидэ тэрэниие хүгжөөхэ зэргэтэйбди. Мүнөө байгаашадал адли, далайн эрьедэ аяараа амараад, бог шоройгоо ябаһан газартаа хаяад ябаха бэшэ, харин болбосоролтойгоор, хүн янзаар байгаалиин һайханда баясажа, тэрэниие дүмэжэ, гамтайгаар хандадаг зониие хүмүүжүүлхэ хэрэгтэй, - гэжэ Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд уряалба.
Угтажа абадаг түбэй дотор байдал
Сергей Донской, Вячеслав Наговицын, Василий Сутула гурбанай улаан зурам тайрахатай адли угтажа абадаг түбэй газаа сугларһан зон булта досоонь оробо.
Угтажа абадаг түб ёhотойл ордон шэнги. Илангаяа Танхой һууринай гудамжануудаар ябажа, ябажа иишэ ерэхэдэ, досоо бардшье гээд абана. Эндэ ажаһуудаг олохон айлнуудай гэрнүүд нилээд хуушаранхай, газар руугаа һуушанхай. Хорёо хотонь зүүлжэ баруулжаа нахиинхайнууд. Харин угтажа абадаг түб дэлхэйн эрхим байшануудай маягаар баригданхай. Досоонь хабсаргагдаһан олонхи оньһон түхеэрэлгэнүүдынь хүдөөһөө байха бараг-бараг хотонуудташье байдаггүйл даа. Энээн тухай «Дархан газарта Үбэр Байгал» гэжэ музейн дид-захирал Светлана Бабина иигэжэ хэлэнэ:
- Орожо ерээд, эндэ байhан техникэ харахадаа, гайхажа барахаар бэшэ. Хүнэй һонорто дурадхагдаһан Байгал далай тухай мэдээнүүд ямаршье хүниие hонирхуулха.
Светлана Геннадьевна өөрөө музейн мэргэжэлтэ хүдэлмэрилэгшэ байхын хажуугаар хүтэлбэрилэгшэдэйнь нэгэн юм. Иимэ түхеэрэлгэнүүдтэй музейнүүд манай гүрэндэ олон боложо байна.Тэндэ ехэнхидээ гараараа хуудаһа һэхэдэг юрын мониторнууд байдаг ааб даа. Харин эндэ бүри шэнэ элдэб оньһонууд тодхогдобо ха юм. Минии энээнһээ урид хаража үзөөгүй зүйл юун бэ гэхэдэ, тусгаар дурам. Теэд энэмнай юрын дурамбай бэшэ, харин Байгал далайн эрьедэ байдаг бүхы баялигые дотороо багтаадаг зүйл байна. Зүүн гарһаа баруун гар тээшээ залаха бүри Һэлмэн хушуун, хаб загаhадай хэбтэшэ гэхэ мэтын гайхамшаг газарнууд нюдэ хужарлуулан харагдана.
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Буряадай Толгойлогшо В.Наговицын дурамаар хаража байна
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
«Дархан газарта Үбэр Байгал» гэжэ музейн дид-захирал Светлана Бабина үндэр айлшадта оньһон түхеэрэлгэ харуулна
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Байгал далай тухай бүхы мэдээнүүдые дурадхадаг оньһон түхеэрэлгын дэргэдэ
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Буряадай Толгойлогшо В.Наговицын, Ородой Холбооной Уласай байгаали хамгаалалгын, байгаалиин нөөсын сайд С.Донской оньһон түхеэрэлгэ һонирхон үзэнэ
Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Иимэ оньһон түхеэрэлгэнүүд бараг-бараг хотонуудташье байдаггүй
2О17 он – агуу барилгын эхин
Сергей Донской албан ёһоной зүблөө түбэй уужам һаруул танхимуудайнь нэгэндэ эмхидхэбэ. Олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй сурбалжалагшад тэрээндэнь хабаадуулагдаагүйшье һаа, эсэстэнь сайд Вячеслав Наговицынтай суг гаража, энэ жэлдэ Буряад Уласта бэелүүлэгдэхэ тон шухала ажал хүдэлмэри тухай тодорхойгоор хөөрэбэд.
Байгаали хамгаалха талаар тон хүндүүлхэй асуудалнууд энэ жэлдэ заабол шиидхэгдэхэ гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо сурбалжалагшадые, арад зоноо найдуулба.
- Нэн түрүүн бидэнэр Улаан-Үдэ хотодоо Сэлэнгэ мүрэнэй баруун эрьеэр угаадаһа сэбэрлэдэг оньһонуудые барижа эхилхэбди. Северобайкальск хотодо мүн лэ иимэ барилга захалха. Байгаали бузарладаг үйлэдбэринүүдтэ тусхай хүдэлмэри ябуулагдажа эхилхэ, Зэдын комбинат, Шэлэй завод гэхэ мэтэ. Барилгын түсэл данса (проектно-сметная документация) зохёохо талаар хүдэлмэриеэ үргэлжэлүүлхэбди. Газар дайда бог шоройһоо арилгажа, болбосон түхэлтэй болгохо талаар ажал ябуулагдаха. Хүл-Нуур (Гусиное озеро) шадархи, Холбоолжоной уурхайн газар элүүржүүлхэ талаар хүдэлмэри эмхидхэгдэхэ.
- Сергей Ефимович Донскойн ударидалга доро Түнхэн аймагта ажаһуудаг зоной үнинэй табидаг асуудалнууд одоол шиидхэгдэжэ захалхань. Түбэй экологическа зоонодо хилэнүүд шэнээр табигдаха. Олохон хүн газар тухай асуудал эридээр табидаг һэн. Тэрэнь энэ жэлһээ шиидхэгдэхэнь. Орожо ерэһэн шэнэ жэлдэ бидэ Байгал далайн эрье шадар ургаһан буртаг ожорһо үгы хэхэ талаар ажалаа эршэдүүлхэбди. Энэ жэлэй дүүрэтэр нилээд ехэ үрэ дүн туйлаха байхабди. Гол мүрэнүүдэй уһаар баян болохын тула зохихо хэмжээнүүд мүн лэ абтаха. Уһанай һудалнууд hайжаруулагдажа, хүлэр Буряадаймнай тала дайдые эдихэеэ болихо байха гэжэ би найданаб, - гэжэ Вячеслав Владимирович лаблаба.
Дмитрий Донской өөрынгөө талаһаа иигэжэ нэмэбэ:
- Үнэхөөрөө, мүнөө дээрээ Түнхэнэй аймагта үндэһэтэнэй хүреэлэн шадар нютагжаһан зон хорёо соогоо тусхай зүбшөөлгүйгөөр ямаршье ажал эрхилхэгүй юм байна. Ябан ошон энэнь тэндэ оршодог нютагуудай саашанхи хүгжэлтэдэ ехэ муу нүлөө үзүүлнэ гээшэ. Энэ үзэгдэлые олон талаһаань мүнөөдэр бидэ зүбшэн хэлсэбэбди. Тиигээд Гүрэнэй хуулида зохихо хубилалтануудые оруулха хэрэгтэй гэжэ тобшолол хэбэбди. Энэ хүдэлмэриеэ мүнөө жэлдэ эхилхэ шухала. Олон хүнүүдэй ажамидардаг нютагууд, жэшээнь, Түнхэнэй үндэһэтэнэй хүреэлэнһээ амяарлагдаха болоно.
Буряад Уласые газаар хангаха тухай асуудал һүүлэй хэдэн жэлэй туршада зүбшэгдэдэг. Теэд хооһон хөөрэлдөөнһөө бэшэ, ондоо юумэн болоод орхиногүй. Гэхэ зуура, Байгал далайн оёороор һэтэ гараха «хүхэ түлишэ» түлеэ залһанда, ой модондо нилээд ехэ алмалта боложо үгэхэ һэн. Энэшье асуудал Сергей Донскойн залан хүтэлбэрилһэн зүблөөн дээрэ мүн лэ хэлсэгдээ. Үшөө тиихэдэ Байгал далайн эрье зубшаhан бог шоройhоо бүридэһэн «хамар дабаанууд» үндэһөөрөө усадхагдаха. Буряад Уласай Толгойлогшо бог шорой үгы хэхэ талаар туршалгын түсэлдэ хабаадахаар бэлэн байһанаа мэдүүлбэ.
Холо ойроһоо ерэһэн сурбалжалагшадай асуудалнуудта харюусажа дүүргэмсээрээ, үндэр тушаалта ноёд вертолёдто һуужа, Улаан-Үдэ морилбо.
Автор: Баяр ЖИГМИТОВ
