​«БУРЯАД ШУДАЛАЛ» СЭТГҮҮЛЭЙ ШЭНЭ ДУГААРТА

«Буряад шудалал» гэжэ сэтгүүлэй ээлжээтэ 6 дугаар боти ном болгогдожо хэблэгдэбэ. Монгол уласай Буряад шудалалай академи энэ сэтгүүлые эмхилжэ гаргадаг юм.

“Хэлэн, удха зохёол”, “Түүхэ, угсаатан, соёл”, “Тэмдэглэл, бодомжо, мэдэ­эсэл”, “Һонирхуулха булан” гэһэн дүрбэн хубиһаа энэ сэтгүүл бүридэнэ.

Тус боти номдо хамта дээрээ 33 хүнэй бэшэһэн үгүүлэл (статья) багтааба.

Буряад шудалалай ака­демиин юрэнхылэгшэ, “Бу­ряад шудалал” сэтгүүлэй энэ дугаарые эмхидхэһэн М. Одмандах багшын үгүүлэлһээ ном эхилнэ. Монголой алдарта зохёол­шо, арадай уран зохёолшо Сэнгийн Эрдэниин уран бүтээлдэ буряадуудай ажа­мидарал, зан заншал, ажа­хын байдал харуулһые “Хойто наһандаа уулза­хабди” романай зарим жэ­шээгээр тобшохон абажа үзэһэн байна. Буряадуудай нүүлгэ, сүлэлгэ, тэрэ үеын ажамидаралые үнэн бодо­тоор роман соо харуулагдаа гэжэ М. Одмандах шэнжэ­лэлгэ соогоо бэшэнэ.

Буряад уласай Ивалга ай­магай Доодо-Ивалгын дунда һургуулиин багша Л.Б. Банза­ракцаева “Оньһон үгэнүүдые буряад хэлэнэй хэшээлдэ хэ­рэглэхэ тухай” үгүүлэл бэшэ­бэ. Ивалга аймагай Һужаагай дунда һургуулиин багша В.А. Найдановагай “Э-Х. Гал­шиевай “Бэлигэй толи” зо­хёолой сэнтэй һургаалнууд” гэһэн гаршагтай ажал үгтэнэ. “Буряад хэлэнэй орёо мэдүүлэлнүүдэй байгуулга” гэһэн үгүүлэлые Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин баг­ша, эрдэмтэн О.Г. Макарова бэшэбэ.

“1930-аад онуудай мон­гол бэшэг дээрэ бэшэгдэ­жэ байһан буряад хэлэнэй ниитэ-улас түрын (поли­тическэ) лексикэ шэнжэ­лэлгэ” гэһэн гаршагтай залуу эрдэмтэн Ж. Санжа­новай ажал ехэ һонирхол түрүүлнэ. XX дугаар зуун жэлэй 20-30-аад онуудай монгол бэшэг дээрэхи ном сударта буряад хэлэнэй ниитэ-улас түрын лекси­кэ баян юм. Мүнөө дээ- рээ тэрэ хуушанай ном сударнууд, оршуулганууд хэлэ шэнжэлэлгын (линг­вистикын) талаһаа бага үзэгдэһэн байна. Монгол бэшэг дээрэ бэшэгдэжэ байһан лексикын ехэнхи хубинь мүнөөнэй буряад хэлэндэ үсөөн хэрэглэгдэ­нэ. Юундэб гэхэдэ, монгол бэшэгэй хоригдоһон ба бу­ряад хэлэнэй лата үзэгтэ шэлжүүлэгдэһэн ушарһаа иимэ байдал тогтоһон гэжэ эрдэмтэ ажаглалта хэнэ.

“Шэлын голдохи “Хуу­шадай буряад-монголшууд” гэһэн эрдэмэй ажалые Шэ­нэхээнэй буряад шудалаа­ша Цогтын Жамса бэшэжэ гаргаба. Ц. Ринчиндоржо түрүүтэй нэгэ бүлэг бу- ряадууд 1931 онһоо 1947 он хүртэр амяараа хошуун боложо ябаһан ба тэдэ- ниие “Хуушадай буряад”, “Модонгоогой буряад” гэжэ нэрлэжэ заншаһан юм. Энэ бүлэг зоной Ехэ Хинганай дабаа (Хинганский хребет) дабажа нүүһэн, тэндэ зобо­лон үзэһэн түүхэ тодорхой­гоор бэшэгдэбэ.

“XVIII зуун жэлэй үеын Үбэр Байгалай буряадай ниигэмэй байгуулал (со­циальный строй)” гэһэн үгүүлэлые Монголой шэнжэлхэ ухаанай акаде­миин Түүхэ, археологи­ин хүреэлэнэй эрдэмтэн, доктор Cонгоол Б. Нацаг­доржо ниитлүүлбэ. Б. На­цагдорж болбол ехэ үрэ дүнтэй хүдэлдэг залуу хүн юм. Түүхын “хүндэхэн” сэ­дэб хүндэжэ, архив сооһоо ехэ хоморой мэдээ барим­та “малтажа” абаад лэ то­лилуулжа байдаг. Тэрэнэй үгүүлэлэй 3-дахи хүснэгтэ Үбэр Байгалай буряадуу­дай отогуудай бүрилдэл абаһаар лэ уншагшадые һонирхуулха байха. Буряа- дай уг гарбалай отогууд тоологдоно. Жэшээнь: Гал­зууд отогууд - доргошо, сарбада, жинхэн, даган­хан, хабагай, эршим, онход, дэлдгэр, хайтал, нохой ураг, шоно, олзон, хатагин; Хуа­сай отогууд - баршиуха, бэг­тэр, боохой, онгор, тогтор, сагаан малгай, баабагар, харилхан, табахал; Шарайд отогууд - худанса, ахайд, до­лоод, тоботой, дэлдэй, хаг­шуул, сүнид.

Сонгоол отогууд - ав­гачуул, баатуд, шарнууд, урианхад, өрлүүд, еншүүбү, цоохор, хотогойд, номход, илжигид, аравтан, сартуул, хорчид, болингууд; Табнан­гууд (табангууд) отогууд - хурлаад, урианхай, хачи­нууд, баатуд, тайжнар, цон­гоол, хэрэйд, онход, авгад, өрлүүд, аравтан, хатагин, ашабагад, булгад, буумал, галзууд, олзон, хальбан, харнууд; Шоно отогууд - хайтал, адаг, борсой, хам­най, таанууд, шибтүхэй гээд лэ омогуудай отогууд олоороо үгтэхэ юм.

Дид доктор Д. Цэдэн­жаб багша “Буряад ара­дай һурган хүмүүжүүлхэ уламжалалһаа” гэһэн гаршагтай үгүүлэл соо үбгэд хүгшэдэй һургаалай үгэнүүд болон буряадуудта мүнөө сагта байһан һайн һайхан хүнэй абари зан, шанар шэнжэ тухай хэлэг­дэнэ.

Буряад хониной био­логиин зарим онсолиг ту­хай, Хори буряадай гушад омог тухай, Буряадай бөө тухай, Харгана омогой Ни­мын Холхортоной тобшо түүхэ, Буряад-монголые хүлгөөһэн түүхэ тухай ехэ һонирхолтой үгүүлэлнүүд сэтгүүлдэ оробо.

Буряадта мэдээжэ ниит­лэгшэ Н. Бальжинимаева­гай “Буряад-монголшуудай сэдьхэл һанаан» гэһэн сэ­дэбээр Хамба лама Д. Аю­шеевтэй хэһэн хөөрэлдөөн, “Буряад үнэн” сониной ре­дактор Бадмажаб Гындын­цыреновэй «Шэнэ үгэнүү- дые хэн бүтээдэг бэ?” гэһэн үгүүлэлнүүд энэ сэтгүүлэй дугаарта мүн лэ толилогдобо.

“Буряад шудалал” сэтгүүлэй шэнэ дугаар абажа уншаха дуратай байгаа һаа, иимэ утаһаар холбоо барихада болоно: 8-914-058-39-11.

Бадма ЖАБОН