​Манай абын намтар

Минии аба, Ирдынеев Лундэг Батуевич, 1910 оной февралиин 21–дэ Бэшүүр аймагай Хайрангын Эбэр нютагта малшанай бүлэдэ түрэһэн. Бага наһанһаа һүбэлгэн, түргэн ухаатай байһан. Ирдыниин аба ажалайнгаа һүүлдэ хүбүүндээ, багахан Очирма басагандаа, хүршэ айлнуудай үхибүүдтэ монгол үзэг заадаг һэн. Тэрэ үедэ саарһан олдодоггүй байһан тулань модон хабтагай дээрэ элһэ нимгэхэнээр адхаад, бэшэгтэ һургадаг байгаа. 

Абамнай багаһаа хойшо адуу малаа харалсажа, түрэһэн нютагтаа байгаа. Арбатай болоходонь, гэртэхиниинь тэрэниие Хохюуртын (Амгалантын) дасанай хубараг болгожо үгөө. Теэд тэрэ үеэр хубисхал боложо, ехэ шууяатай, хүлгөөтэй саг эхилбэ. Багша амбайнарынь түбэд үзэг номдо хүбүүе һургаа, тиигэһээр ламанарые совет засаг хашадаг, хаадаг болобо. Хубараг хүбүүн эндэ тэндэ хоргодожо, юумэнэй элиртэр ябаал даа. 

1935 ондо тэрэ Бага Хунилайн МТС-дэ трактористын курсада һуража, 1936 оной майн 10-да трактористын үнэмшэлгэтэй болоһон юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, зарим хүдэлмэришэ бэрхэ зониие нютагтань үлөөжэ, ажал хүүлэдэг байгаа. Абамнай һайн дураараа дайнда ошохо тухайгаа оло дахин мэдүүлгэ барижа, одоол 1942 ондо повесткэ абажа, сэрэгтэ мордоһон юм. 

547–дохи сэрэгэй таһагта богони болзорой һургуули гараад, 161-дэхи амяараа гвардиин Красноградска сэрэгэй 122-дохи артиллерийскэ полкдо үхэр буугай нэгэдэхи бүлэгэй бүридэлдэ ороо. Тэрэ сагта Улаан Арми сухарижа байгаа. Аба тракторист мэргэжэлтэй хадаа техникэдэ бэрхэ байжа, үхэр буугаа тэргээр шэрэжэ, байлдаанда дүйтэйгээр хабаададаг һэн. 

Нэгэтэ июль һарада самолёдуудай добтолходо, трактораар түргэн бушуу батарейгээ бомбардировщигуудһаа зайлуулаа. Тэрэнэй һүүлдэ добтолжо ороһон дайсадтай тулалдаһаар, шархатаад хэбтэһэн частиингаа командир Иван Тимофеевич Фетняевые үргэжэ, байлдаанай аюулта газарһаа гаргаһан юм. Иван Фетняев Красноградска сэрэгэй 161–дэхи гвардиин полкын командир, гвардиин капитан, Советскэ Союзай Герой 1942 ондо шархатаһан юм гэжэ түүхэтэ дансада бэшэгдэнхэй. 

1942 оной июлиин 29-дэ “Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай орденоор” абамнай шагнагдаа һэн. Үдэрһөө үдэртэ дайсантай тэмсэһээр, Сталинград хүрэһэн юм. Энэ байлдаан тухай абамнай иигэжэ хөөрэдэг һэн: “Түрүүшээр гүнзэгыгөөр газар малтажа, үхэр буугаа нюугаад, буудадаг һэм. Дайсад үдэртөө оло дахин добтолоод лэ орожо байдаг һэн. Нэгэтэ ехэ добтолгын үедэ нэгэ фашист офицер томо хутага баряад, хүршэ батарейн хүбүүдые һалгаажа байба. Тиихэдэнь би винтовкоёо абажа, тэрээниие буудажархёоб. Тулалдаанай дүүрэхэдэ, тэрэ хутагыень оложо абаа һэм. Тэрээнтэеэ дайнай дүүрэтэр хахасангүй ябааб, олон ушарта энэ хутагань ехэ туһалаа. Дайнай дүүрэхэдэ, командирһаа зүбшэл абажа, тэрэнээ гэртээ абаад ерээ һэм”. 

Артиллериие “дайнай бурхан” гэжэ нэрлэдэг һэн, нээрээшье, добтолжо орохоёо байһан дайсаниие хараад, байһан газарыень телефоноор, рацяар дуулгахадань, тэрээ руунь буудажа, фашистнуудые дарадаг байгаа бшуу. Үгышье һаа, добтолхынгоо урда тээ немецүүдэй байһан газар заажа үгэхэдэнь, тэрээ руунь буудадаг байгаа. 

1943 ондо, Шэнэ жэлэй үеэр манай аба Коммунис намай гэшүүн болоо бэлэй. Совет арми дайсанаа Сталинград хото шадар бута сохижо, баруун тээшэнь намнажа эхилээ. Сталинград хамгаалһан сэрэгшэд “За оборону Сталинграда” гэһэн медальнуудаар шагнагдаа бэлэй. Энэ ехэ байлдаанда дайшалхы зэбсэг хохидолдо ороо, олон сэрэгшэдшье хосороо һааб даа. Шэнэ тракторнуудые, 152-ой үхэр буунуудые, шэнэ хубсаһа үгэжэ, байдалыень шэнэлһэн юм. 

1944 оной июнь һарада 161-дэхи гвардиин Шэнэ-Украинска үхэр буугай артиллерийскэ полкын болон 59-дэхи гвардиин тагнуулшадай артиллерийскэ дивизиин үндэһэн дээрэ шэнэ байгуулагдаһан Украинска фронтын 7-дохи гвардиин бүридэлдэ орожо, абамнай дайнай дүүрэтэр дайлалдаа. 

Манай абын дайшалхы намтар тухай иимэ мэдээнүүдые интернет холбоонһоо олообди. Мүн абымнай дайнһаа асарһан олон бэшэг, үнэмшэлгэ, Баярай бэшэгүүд соо дайшалхы ябадал тухайнь бэшээтэй юм. Абымнай дайнда ябаһан харгы зам ехэл хүшэр, аюултай байгаал даа: хамта дайлалдажа эхилһэн зонһоо оройдоол хоёр хүн үлөө: манай аба Лундэг Ирдынеев болон полкын командир Богушевич Иван Михайлович. Аба хүнгэнөөр шархатаад, полкдоо үлэһэн байгаа. Командирынь 1943 оной октябриин 26-да Советскэ Союзай Герой болоһон юм. Энэ хүн нэгэтэ манайда айлшалжа ерэһэн юм. 

Манай аба дайнһаа шэхэ хатуу болоод бусаһан юм. Шанга абяатай үхэр буугай абяанһаа ямар хүнэй шэхэн тэнсэхэб даа. Бэеэ аргалуулжа, шэхэнэйнгэээ нэгэ бага бараг болоходо, абамнай үнөөхил Хунилайн МТС ошожо, трактористаар ажаллажа эхилээ. Тэрэ үедэ манай эжытэй ушаржа, хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ болоһон юм. 1957 ондо колхоз, совхозуудай өөһэдын трактор, машинатай болоходонь, аба Амгаланта нютагтаа трктористаар хүдэлжэ эхилээ бэлэй. Ажахынь “Бичурский” совхоз гэжэ нэрэтэй, совхозой түб Шэбэртэдэ болоһон юм. 1958 ондо энэ совхоздоо сабшалан уһалдаг болоо һэн. Бензинээр ябадаг багахан тракторайнгаа (“пэтэ-пэтэ” гэлсэдэг һэн) хойно мориной тэргэ шагтагалаад, лоом болон хүрзэнүүдые тээгээд, Цэрэндэй Бадма ахайе һуулгаад ябагша бэлэй. 

ХэҺэн ажалайнгаа түлөө КПСС-эй обкомой болон БурАССР-эй Министрнүүдэй Соведэй Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа бэлэй. 1965 ондо аба Амгалантынгаа һунгалтын тойрогой депутат боложо һунгагдаа һэн. 1967 ондо хоёрдохиёо КПСС-эй обкомой болон БурАССР-эй Министрнүүдэй Соведэй Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа һэн. Абамнай 1970 ондо наһанайнгаа амаралтада гарабашье, гэртээ миин һуугаагүй, үхибүүдтээ туһалжа, үнөөхил сабшалангуудые уһалхыень харалсажа ябаа. Эжымнай пенсидэ гаратараа совхозой хони хурьга харалсаа. Манай хүндэтэ аба, Ирдынеев Лундэг Батуевич, табан хүүгэдые хүл дээрэнь гаргаа, үшөө 13 ашанар, зээнэрые абалсаа. Хайрата абамнай 79 наһандаа энэ алтан дэлхэйһээ аялан ошоһон юм. Иимэл хуби заяатай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай баатарлиг сэрэгшэ, зүблэлтэ гүрэнэй үнэн сэхэ хүдэлмэрилэгшэ ябаал даа.