​Баяр Жалсанов: "Хүн бүхэн эрдэм болбосоролдо сэхэ хабаатай"

Дунда hургуулинуудые дүүргэгшэдэй ажабайдалда гүрэнэй ниитэ нэгэ шалгалтануудые тушааха тон харюусалгатай хаhа дүүрэнтэжэ байна. Энэ жэлдэ 5300 гаран манай эдир нютагаархид дунда hургуулиин богоhо алхажа, ажабайдалай үргэн замда гарахань гээшэ. 

Буряад Уластамнай болбосорол хадаа эгээл томо hалбаринуудай нэгэн болоно. Юуб гэхэдэ, hуралсалай мянга гаран эмхи зургаануудта 35 мянга шахуу хүдэлмэрилэгшэд ажаллана, хамта дээрээ 200 мянга гаран hургуулиин наhа гүйсөөгүйшүүл, шабинар болон оюутад эдэ эмхи зургаануудта hурана, хүмүүжүүлэгдэнэ. Энэ hалбариин урда табигдаhан гол зорилгонууд ба шиидхэхээр болоhон асуудалнууд тухай Буряадай болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайдай уялга дүүргэгшэ Баир Жалсанов хөөрэжэ үгэбэ. 

- Баир Баторович, hуралсалай энэ жэл түгэсэжэ байна. Мүнөө дээрээ ямар тобшолол хэмээр бэ? Танай hанамжаар, Болбосоролой яаманай урда түбхын түрүүндэ шиидхэхэ ямар зорилгонууд табигданхайб?

- Эрдэм болбосоролдо хабаагүй хүн уластамнай үгы гээ hаа, ехэдүүлжэ хэлэhэн үгэ бэшэ. Иигэжэ мэдэрхэдэ хүлгөөтэй, hанаата болохо юумэн олон. Манай ехэ, эбтэй эетэй бүлэдэ гараhан асуудалнуудые шиидхэхэ гээшэ дабхар харюусалгатай хэрэг болонол даа. Номуудаар, халуун эдеэ хоолоор хангаха гэхэhээ эхилээд лэ, ажалнай ехэ. Багшанарай ажал хүндэ, абадаг салингынь hанаhанда хүрэнэгүй, тиихэдэ эрэмдэг, бэе муутай хүүгэдые hургаха, эрдэмэй гуламтануудта интернедэй түргэн холбоо тогтоохо, хүүгэдые hургуулида зөөхэ, мүн хурса, бэлигтэй үхибүүдтэй хүдэлхэ гэхэ мэтэ асуудалнууд манай яаманай түрүүшын ээлжээндэ шиидхэхэ зорилгонууд болоно. Манай урда табигдаhан бүхы зорилгонууд тухай хэлэхэ болоо hаа, hуралсалай шата бүхэндэ хубааха хэрэгтэй. Һургуулиин наhа гүйсөөдүй хүүгэдэй hуралсалай системэдэ hүүлэй жэлнүүдтэ хото, хүдөөгэй захиргаануудай мэдэлдэ байhан сэсэрлигүүд заhабарилагдаа, шэнэ сэсэрлигүүд баригдаа, хубиин сэсэрлигүүд мүндэлөө. Тиихэдэ хүүгэдые хараха гэр бүлын бүлэгүүд, саг зуура байха бүлэгүүд нээгдээ. Мүнөө дээрээ бүхы хүүгэдые сэсэрлигтэ абаха аргагүй байнабди. Гэхэ зуура, Улаан-Yдэ, Ивалга, Тарбагатай аймагуудhаа бэшэ тээ 3-hаа 7 наhа хүрэтэр бүхы үхибүүд сэсэрлигтэ ябана. Онсолон хэлэбэл, ниислэл хото, мүн түб хото шадарай хоёр аймагта уласай хүдөө аймагуудhаа, Yбэр Байгалай хизаарhаа хүн зон олоороо зөөжэ ерэнэ. Тэдэнэй олон боложо байhанай зэргээр социальна хангамжын эмхинүүд түхеэрэгдэжэ үрдигдэнэгүй. Энэ ганса hургуули, сэсэрлигүүдтэ хабаатай бэшэ, больница, поликлиникэ, харгы, инженернэ барилганууд гэхэ мэтэ болоно ха юм. Иимэ байдалда гүрэнэй-хубиин хамжаанай ажал манда хүгжөөхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл энэ асуудал шиидхэжэ боломоор бшуу. Жэшээлхэдэ, Улаан-Yдэ хотодо хубиин сэсэрлигүүдтэ нэгэ мянган шахуу hууринууд хооhон байна. Хүнүүд хангалгыень үнэтэй гэжэ тоолоно. Хэрбэеэ уласай ба нютагай бюджедүүд хамтараад, хубиин сэсэрлигүүдэй гаршын зарим хубииень бэе дээрээ даажа абаа hаа, үмсын сэсэрлигүүдэй хангалгын сэн хэдэн дахин хямдаржа, эгээлэй юрын ажаhуугшад хүшхэрхэ болохо hэн. Ниислэл хотодомнай hаяын сагта хотын ажаhуугшадай тала хаража, hургуулиин наhа хүсөөгүйшүүлые хүмүүжүүлгын байдал hайжаруулгада гүрэнэй засагай болон хубиин хамжаанай арга нэбтэрүүлэгдэдэг болохо гэжэ найданабди.

- Юрэнхы эрдэмэй hуралсалда хүн зоной ондоо тээhээ нүүжэ ерэхэ ушар баhал бэрхэтэй байдал ушаруулна, hургуулинуудта шабинар багтахаяа болижо байнхай. Энэ шэглэлээр ямар ажал ябуулнабта?

- Танай мэдэhээр, нёдондо жэлhээ манай орон дотор hургуулинуудые бариха, заhабарилха федеральна программа бэелүүлэгдэнэ. 2017 ондо бидэ мэдүүлгэ барижа, федеральна hан жасаhаа мүнгэнэй туhаламжа абаха 53 можо нютагуудай тоодо ороhон байнабди. Байгша ондо уласай hан жасаhаа үгтэhэн мүнгөөр хоёр hургуули баригдажа, ашаглалгада тушаагдаха. Захааминай аймагай Енгорбой тосхондо 100 hууритай hургуули баригдана. Улаан-Yдын 63-дахи hургуулида 350 hууритай байшан залгагдажа байнхай. Энээнhээ гадна Улаан-Yдэ хотын 2-дохи hургуули hэльбэжэ, Северобайкальск хотын hургуули барижа дүүргэхэ түсэбтэйбди. Тиихэдэ 112- дохи кварталда hургуули барижа эхилхэбди. Байгша оной уласай бюджедтэ Ивалга аймагай Гүрүльбэ тосхондо 450 hууритай hургуули бариха мүнгэ зөөри хараалагданхай. Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ Алексей Самбуевич Цыденовэй эдэ асуудалнуудые шиидхэлгэдэ ехэ дэмжэлгэ үзүүлжэ байhандань ехэ баяртайбди. Һаяын жэлнүүдтэ аймагуудаашье мартангүй, хотодо онсо анхаралаа хандуулхабди. Хэрбэеэ бидэнэй хүдөө нютагуудта таатай зохид эрхэ байдал байгуулаагүй hаа, hаяын ерээдүйдэ бултадаа ниислэл хото багта сугларшаха ушартай болохоёо байнабди. Энэмнай үндэhөөрөө буруу болохо. Буряад ороноймнай нютаг бүхэндэ ажабайдал орьёлжо, шэнэ гэр бүлэнүүд мүндэлжэ, хүүгэд түрэжэ байха ёhотой. Тиимэ байха гэжэ этигэнэб. Тиигэхын тула бидэ эбтэйгээр хүдэлжэ, энээниие туйлаха ёhотойбди. 

- Байгша ондо Буряад Улас нэмэлтэ hуралсалда хэрэглэхэ 32 сая түхэригэй грант шүүгээ. Энэ талаар ямар арга боломжонууд урдатнай нээгдэнэб? Энэ мүнгэ хайшань гаргашалха түсэбтэйбта? 

- Бүхэроссиин конкурсдо илажа, нэмэлтэ hуралсалда хубиин тоосоондо мүнгэ hомолхо шэнэ түхэлэй хэрэг нэбтэрүүлхэ эрхэдэ хүртэhэн байнабди. Иимэ эрхэдэ 20 можо нютагууд хүртөө. Конкурсын эрилтээр, манай уласта жэлэй дүүрэтэр 17 хото хүдөөгэй өөhэдын хүтэлбэриин захиргаануудта нэмэлтэ hуралсалай хэмжээн (нормативууд) тогтоогдохо ёhотой. Тэрэнэй ёhоор, эдэ захиргаануудта нэмэлтэ hуралсалай эмхинүүдтэ ябадаг үхибүүдэй зуунай 10 хубинь тусхай сертификадаар, мүнгөөр тэдхэгдэхэ юм. Ондоогоор хэлэхэдэ, мүнгэниинь хүүгэдтэ даадхалтай байха болоно. Хайшаа үхибүүн ошоноб, тиишээ мүнгэниинь hомологдохо ёhотой. 

- Техническэ мэргэжэлтэдые бэлдэхэ гүрэнэй захил бии. Нэмэлтэ hуралсалда иимэ шэглэл баримталагдана гээшэ гү? 

- Ямаршье гүрэнэй хүгжэхын тула юристнүүд, экономистнуудтай хамта инженернүүд, конструкторнууд, технологууд, механигуудые бэлдэхэ хэрэгтэй. Тиимэhээ бидэ техническэ шэглэл хүгжөөхэ ёhотойбди. Тэрэнэй тула Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ В.В.Путинай даалгабаряар 2020 он болотор манай уласта хүүгэдэй технопарк байгуулха зэргэтэйбди. Мүнөө үедэ тоололгын хүдэлмэри хэгдэжэ байна, байха газарынь хараалаабди. Һаядаа манай дурадхалнуудтай Алексей Самбуевич Цыденов танилсаха байна.

- hүүлэй жэлнүүдтэ манай hургуулинуудта буряад хэлэ шудалалгые эмхидхэхэ ехэ хүдэлмэри ябуулагдана. Энэ талаар байдал хэр гээшэб? 

- 467 hургуулинуудай дундаhаа 352 эрдэмэй гуламтануудта буряад хэлэ шудална. Гэхэтэй хамта, 115 hургуулинуудта үзэнэгүй. 2019 ондо бүхы hургуулинуудта буряад хэлэ үзэхэ эрхэ байдал байгуулха түсэбтэй байнабди. Хуулиин ёhоор болоо hаа, хэншье хэнииешье буряад хэлэ үзэхэ ёhотойш гэжэ баалажа, албадажа шадахагүй. Гэбэшье уласай hургуули бүхэндэ тэрэниие үзэхэ эрхэ байдал байгуулагдаха ёhотой. Мүнөө үедэ 1-дэхиhээ 11 класс хүрэтэр 131 мянга гаран үхибүүд hурана. Тэрэ тоодо 46 мянганиинь буряад үхибүүд болоно. Шэнжэлэлгын дүнгүүдээр 46 мянган эдиршүүлэй оройдоол 16 мянганиинь гэхэ гү, али 38 процентнь буряад хэлэтэй. Тиимэhээ гэр бүлэ бүхэн түгшүүритэй болоhон энэ асуудал тухай hанаата болохо ёhотой. Буряад хэлэеэ түрэл хэлэмни гэжэ тоолодог эхэ эсэгэнэр түрэл хэлэндээ хүүгэдээ дурлуулжа, хүндэлжэ hургаха гээшэ манай нангин уялга гэжэ тоолохо ёhотой.

- Манай уласта тусхай дунда мэргэжэлэй болон дээдэ эрдэмэй hуралсалаар ямар зорилгонууд табигданаб?

- Тусхай дунда мэргэжэлэй hуралсалда удаадахи хараатайгаар ажал ябуулхабди. Ойрын жэлнүүдтэ иимэ hуралсалай эмхинүүдэй үндэhэ hуури бэхижүүлхэбди, кластерай аргаар мэргэжэлтэдые бэлдэхэ гурим нэбтэрүүлхэбди. «Бүхы юумэндэ hургадаг» техникумүүд хойшоо гараха, нэгэл мэргэжэлдэ тоти hайнаар hургаха шэглэл баримталагдадаг болохо ёhотой. Кластерай зорилгодо таарахагүй мэргэжэлнүүдhээ техникумүүд сүлөөрхэ болоно. Түлөөhэтэйгөөр урид байhан мэргэжэлнүүдтээ hургахада болохо, харин бюджедhээ тэдхэлгэтэйгээр тодо хараалагдаhан мэргэжэлээр hургаха болоно. Тиимэhээ өөрынгөө ажал хэрэг hайн мэдэхэ мэргэжэлтэдые бэлдэхэ гээшэ гол зорилгомнай болоно. Энэ шэглэлээр ажал ябуулхабди. Манда hураха, hургахашье хүнүүд бии. Дээдэ эрдэмэй hуралсалда мэргэжэлтэдые hайн хэмжээндэ бэлдэхэ асуудалнуудта булюу анхарал хандуулагдана. Можо нютагай экономикодо хэрэгтэй мэргэжэлнүүдээр оюутадые абаха тоонууд хинан бүридхэгдэжэ байдаг. Тиихэдэ залуу эрдэмтэдые дэмжэхэ, мүнгэнэй тэдхэмжэ үзүүлхэ, дээдэ hургуулинуудай материально-техническэ үндэhэ hууриие бэхижүүлхэ асуудалнууд хэзээдэшье шухала байhан, байхашье гээшэ. Орёо хүндэ ерээд онуудта тон үсөөн түрэhэн үхибүүдэй өөhэдөө эхэ, эсэгэ боложо байhан үедэ ажаhуунабди. Һүүлэй сагта залуу үеын зон олон боложо байна. Тиимэhээ дээдэ hургуулинуудта бюджетнэ hууринуудые олон болгохо асуудал дээрэ хүдэлхэ зэргэтэйбди. 

- Баир Баторович, гүрэнэй ниитэ нэгэ шалгалта тушааха халуун хаhа hургуулинуудта дүүрэбэ. Манай эндэ hургуули дүүргэгшэд бэлэн бэшэ энэ хэрэг дабажа гараба. Саашаа тэдэнэй олониинь дээдэ болон тусхай дунда эрдэмэй гуламтануудта hуралсалаа үргэлжэлүүлхэ ёhотой. Тэдээндэ юу хүсэхэ байнабта? 

- Гүрэнэй ниитэ нэгэ шалгалтанууд hургуулиин программада үндэhэлэн зохёогдоно гэжэ булта мэдэнэбди. Тиимэhээ hурагшад шалгалта тушаажа ядаха ёhогүй. Манай уласай hургуулинуудай юhэдэхи, арбан нэгэдэхи классуудые дүүргэгшэдэй олонхинь гүрэнэй шалгалта амжалтатай тушааhандань баясамаар. Хүндэтэ үхибүүд, энэ хадаа танай hургуулида hураха үедөө олоhон эрдэм мэдэсын шалгалта болоно ха юм. Ехэ болоод, ажабайдалай үргэн харгыда гарахадатнай, бүри олон элдэб шалгалтанууд, туршалганууд байха. Һургуулида hурахадаа абаhан эрдэм мэдэсэеэ ажабайдалайнгаа замай элдэб шатануудта шадамараар хэрэглэжэ ябахыетнай хүсэнэб. Энээнэйл түлөө булта оролдоо: танай багшанар, гэртэхинтнай, таанад өөhэдөөшье. Эрдэм болбосоролдо хүн бүхэмнай хабаатай ха юм. Урагшатай, амжалтатай ябахыетнай хүсэнэб!