​Залан дуудаһан Зандинай дуган

Сэлгеэ сагаан Түгнын талын баруун захада оршоһон Зандин нютагта маани мэгзэмэй абяан соностожо эхилхэнь. Хори буряадуудай эгээл түрүүшын дасанай һуури дээрэ баригдаһан дуган нээлгын ёһолол августын 19-дэ үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. Мүнөө зандинаархин дуганайнгаа оршон тойронхиие болбосон түхэлтэй болгожо, хашаа хорёоень барижа байнхай. 

Түүхын хуудаһа ирахада…

Зандинда аяар холын 1732 ондо дуган баригдажа, хэдэн жэлэй туршада ламанар хүн зоной хэрэг бүтээжэ байһан юм. Эгээл тэрэ үедэ Буряад орондо Бурхан багшын һургаал дэлгэржэ эхилһэн түүхэтэй. «Угай зам» сониной ахамад редактор, Түгнын талын Һүхын Булаг нютагһаа гарбалтай Владимир Будаевич Цыбикдоржиевай хэлэһээр, Зандин хадаа Түгнын талын түрүүшын тосхонуудай нэгэн гээшэ. Юундэб гэхэдэ, 1640-өөд онууд багаар хори буряадууд Үбэр-Монголһоо наашаа, анхан нютагаа бусажа ерээ. Зандин нютагай тэрэ үеын дэбисхэр дээрэ Манжын хаанай сэрэгэй Занди гэжэ нэрэтэй хүн нютагжаад, Зандин һууринай эхин табигдаһан юм. Гэхэ зуура, анхан сагта, 1917 ондо, Түгнын талада 107 һуурин байгаа, харин мүнөө болоходо, арбаад тосхон үлэнхэй. 

- 1712 он багаар сагаан хаанай зүбшөөлөөр Буряад орон руу 150 ламанар - зууниинь Монголһоо, 50-ниинь Түбэдһөө – ерэһэн юм гэдэг. «Бурхан багшын һургаал дэлгэрүүлхэ зорилготой эдэ ламанар нютаг нютагаар хубаагдаа. Түбэд хоёр лама Зандин эльгээгдэһэн байгаа: эмшэ-гэсэл, гүрэмшэ-гэсэл. Урдандаа ламанар өөр өөрынгөө мүр хаража, амяараа ябадаг байһан гэхэ. Зандин ерэһэн хоёр лама тус тустаа дасан баряа ха. Тэдэнь 1732 ондо нээгдэжэ, зоной хэрэг бүтээжэ эхилһэн байна. Нэгэ дасаниинь мүнөө байһан субаргын газар мүн, нүгөөдэнь – хоёр модоной зайда, хабсагай дээрэ баригдаһан юм. Нютагай зоной хөөрөөгөөр, һүниндөө номо годлидо гал аһаажа харбадаг, тэнгэреэр ябуулдаг ехэ эди шэдитэй ламанар гэжэ нютагаархид ехэ хүндэлдэг байгаа… - гээд, Владимир Будаевич хөөрэбэ.

Гэхэтэй хамта, тэрэ сагта Буряадта бөөнэр гэжэ ехэ шанга зон байгаа ха юм. Лама бөөнэрэй хоорондо тэмсэл болоо юм гү, али ондоо шалтагһаа юм гү – дасанууд шүдхэртэй болобо гэһэн хоб-жэб хүн зоной дунда гарадаг болоо. Гайхалтайнь гэхэдэ, тэдэ хоёр дасанууд нэгэ һүни галда абтаһан юм. Тиихэдэнь нютагаархид 1756 ондо тэдэниие нэгэдүүлжэ, урагшань гаргаад, Сулхарын эрьедэ дасан бариха гэлсээ ха. Лубсан-Сампил гэжэ нэрэтэй түбэд лама шэрээтэ боложо һууһан. 

Удангүй хори буряадуудай ехэ суглаан зарлагдажа, ори гансахан энэ дасан юундэ хори буряадуудай эзэлжэ һууһан газарай эгээл баруун захада байнаб гэһэн асуудал гараба. Ямаршье нютагай зоной ерэхэдэ, таатай зохид газарта байха ёһотой, тиимэһээ хори буряад нютагуудай эгээл дундань табиха шиидхэбэри Хориин Дүүмын тайшаа гаргаа. Зүүн тээшээнь – Хэжэнгэ, Бадада дасанаа табиха болоо. Иимэ захиралтын гарахада, нютагаархид яахашье аргагүй, дасанаа задалжа, мори тэргэ дээрэ ашаад ябаба. Галтай нютаг хүрөөд ябатарнь, тэргын мөөрэй гол эбдэрээ юм ха. Тиихэдэнь Түгнын буряадууд нютагайнгаа зоной тала хаража: “Бурхан багша эндээл дасангаа баригты гэһэн тэмдэг эльгээбэ”, - гэлсээд, нютаг дээрээ хиидээ орхиһон юм. Тэрэл тэргын эбдэрһэн газарта Галтайн дасан 1786 ондо бодхоогдоо. 

Угаа үргэхэ нангин уялгатай 

1820-ёод онуудта Зандин нютагай зон 1732 ондо бодхоогдоһон хуушан дасанайнгаа һуури дээрэ субарга бодхоогоо юм. Тэрэ субаргые зүблэлтэ засагай үедэ хоёр дахин эбдээ. Харин Зандинай үбгэд, хүгшэд тэрэ сагта холын хараа бодолтой байжа, субаргаяа хоер дахин нюусаар бодхоогоо. Үри һадаһадынь мүнөө болотор һүгэдэн мүргэдэг. 

2014 ондо энэ субаргынгаа хажууда мрамор шулуун дээрэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаһан үбгэ эсэгэнэрэй нэрэ обогууд һиилэгдэжэ, дурасхаалынь мүнхэлэгдөө. Буряад Уласай Дотоодын хэрэгүүдэй яаманда олон жэлэй туршада амжалта түгэс хүдэлһэн Дондог Дабажалсанов энэ нангин хэрэг үүсхэһэн байгаа. 

«Хүлөө шоройдожо, хүн болоһон тоонто нютагтаа хэншье һаа, үриеэ бусааха ёһотой. Эжы, абынгаа нэрэ гутаангүй, дээрэ үргэжэ, ходо һанажа ябаха уялгатайбди. Иимэл зорилготойгоор дасан бариха, нютагаа һэргээхэ хэрэг ябуулнабди»,- гэжэ Дондог Чимитович тэмдэглэбэ. 

Үнэхөөрөөшье, Зандин нютагай ажаһуугшад хэр угһаа һүзэгтэй байһан. Энэ нютагай эгээл үндэр наһатан Цыренсу Жамсуевна Жамсуева иигэжэ хөөрэбэ: «Наһанаймни хани нүхэр Буда Батуевич Дугаров гээд байһан. Долоон үхибүүдые түрэжэ, хүн болгообди. Нүхэрэймни эсэгэ Дугар үбгэнэйхи хамалган хашалганай 1930-аад онуудаар газар дорохи нүхэн дотор нэгэ ламые нюужа, ами наһыень абарһан юм. Тэрэнь Аран Жамбал амбай - Шэмэд гэжэ нэрэтэй ехэ зиндаатай лама байһан. Ламахайе нюугаад байха гээшэ тэрэ аймшагтай сагта ехэл зоригтой ябадал байгаа гэжэ һананаб», - гээд үндэр наһатай эжы хэлэнэ. Харин Цыренсу Жамсуевнагай түрэһэн эсэгын аба - Батын Аюша Түгнэ соогоо алтан гартай гэжэ алдартай ябаһан. Уран гартай үбгэн абань бурхануудые бүтээдэг байһан. 

Цыренсу Жамсуева

Арбан гурбан үрхэтэ айл 

Хойто талаараа ой тайгаар бүрхөөгдэһэн, зүүн хойноо үндэр Дамдин Шойжол тахилгатай хадатай, хормойдонь эмтэй домтой аршаанай харьялан урдадаг Зандин нютаг өөрын баян түүхэтэй юм. Ямаршье нютаг ажалша малша зоноороо баян. Анхандаа Зандинда олон зон ажаһуудаг һэн. Зүблэлтэ засагай үедэ Зандинда Суулгын совхозой гурбадахи отделени байгаа. Хүн зон гол түлэб хонин ажалда ябаа. Харин мүнөө эндэ оройдоол 13 үрхэтэ айл үлэнхэй.

«Зандинһаа хойшоо багахан ой, саашаа Түгнын талаар хонишодой буусанууд - заяамханууд гээд нэрлэдэг байгаабди. Тала дайдаар тоогүй олон хони ямаад, үнеэд бэлшэжэ байгша һэн. Бүхы үетэн нүхэд булта тэндэ байха. Хонишодой үхибүүд эбтэйгээр Зандинаа ерэжэ, кино харахабди. 13-14 наһанай үхибүүд гэртэхиндээ туһалжа, колхозойнгоо ажал хэжэ хүдэржэдэг байгаабди», - гэжэ багшын ажалай ветеран Цырегма Ранзаевна Цыбикова хөөрөө.

Тэрэ сагта ажалай амжалта туйладаг, 100 эхэ хонидһоо 100 хурьгадые абадаг бэрхэ хонишод олон байгаа гэжэ 1972 онһоо 1986 он болотор хониндо эжытэеэ хамта хүдэлһэн Цыренсу Дашидоржиевна Чимитова дурсан хөөрэбэ. 

Заяа ехэтэй Зандин нютаг заатагүй һэргэн хүгжэхэ 

Олоной хүсэн шанга гэдэг. Бултадаа эбтэй эетэйгээр дуганаа барижа, нютагаа һэргээе гэлсээд, зандинаархин буянта хэрэгээ бүтээжэ эхилээ. 2016 оной май һарада дуган барилгын эхин табигдаһан юм. Буддын шажанай ёһо гуримаар бүмбэ нюугдажа, лусууд тахигдаа. Буддын шажантанай заншалта Сангхын Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев энэ нангин үйлэ хэрэгтэ хабаадалсаһан байна. Харин байгша оной эхин багаар, Сагаалганай үедэ, Бестужевэй нэрэмжэтэ Ород драмын театрта дуган барилгада хандиб суглуулха талаар марафон эмхидхэгдээ. 

Буряад Улас дотороо мэдээжэ болоһон сэтгүүлшэн, “Информполис” Хэблэлэй байшанай болон нэгэ нэрэтэ бүлэг хамжаануудай эзэн, юрэнхы захирал Соёлма Дагаева нангин энэ хэрэгтэ хам оролсожо, хамаг үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадалсана гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Дуган нээлгын баяр ёһололдошье бэлдэн, холо ойрын айлшадые, буряад арадай бүхы томо угуудай түлөөлэгшэдые суглуулха зорилготойгоор эмхидхэлэй ажал ябуулжа байнхай. 

«Түрэл Зандинаа ерэхэдэ, ямар гоёб даа! Абын буусада бусажа буухада, сэдьхэл сэлмэнэ, һанаан тэгшэрнэ. Үшөө тиихэдэ нютаг дээрэмнай иимэ ехэ хэрэгэй бүтэжэ байхыень хараад омогорхоноб. Хүнгэн бэшэ энэ ажал эхинһээнь заха болотор эсэхэ сусахые мэдэнгүйгөөр ябуулжа байһан Дондог Чимитовичтэ, наһанайнь найдамтай нүхэр Виктория Дашибальжировнада үнэн зүрхэнһөө баярые хүргэнэб. Хэды сагай ошобошье, уг, үе залгуулха үринэртэйбди. Үри хүүгэдэйнгээ түлөө булта оролдоно ха юмбибди даа», - гээд Хошуун-Үзүүр нютагай бэри Жаргалма Будаевна Цыдыпова баяраараа хубаалдаба. 

Тоонто нютаг хадаа хүрьһэтэ газар дэлхэй хүсэ шадал үгэхэ шэдитэй гэдэг. Энэнь тон зүб. Буряад хүн гээшэ аласай холо хаанашье байгаа һаа, түрэл нютагаа, эжы абаяа дулааханаар ходо һанажа ябадаг. Заяа ехэтэй Зандин нютагта баригдаһан хоёр дабхар энэ дуган суранзан мэтээр хүбүүд, басагадаа уг нютагтань бусаажа, хэдэн жэл болоод, үшөө олон гэрнүүдһээ утаан уняартан гараха бэзэ гээд найдагдана.

Зандинай дуганай барилгашад

Авторай гэрэл зурагууд