1114
Мүнөө сагта Чингис Раднаевые танихагүй хүн Буряад орондо үгы ёһотой. Буряад-монгол арадай агуу һайндэрнүүд, найр нааданууд бэлигтэй энэ хүнэй хабаадалгагүйгөөр дутуу дундаар үзэгдэдэг болонхой. Олоной дура буляама һайхан хоолойгоороо буряад, монгол, ород дуунуудые гүйсэдхэхынгөө хажуугаар түрэл дайдаяа, эхэ хэлэеэ, буряад арадаа дэмжэһэн холын хараатай, удха түгэлдэр асари түсэлнүүдые бэелүүлнэ.
Табан уласаар таһа буужа тараһан монголшуудые нэгэдүүлһэн «Хамаг монгол» гэжэ түсэлдэ хабаадаһаниинь бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болонхой. Хойто Америкэ руу хэды заяанда Сибирьһээ ябагаар гаража ошоһон буряад зондо дүтэрхы шуһатай үндэһэтэн амидардаг юм гэжэ бүүр-түүр эндэ-тэндэ дуулахаһаа бэшэ, олонхи зоноймнай юушье мэдэхэгүй байтар, Чингис аднаев бүмбэрсэг дэлхэйн нүгөө хахадтань амидардаг индеецүүдые Аргата һайхан нютагтаа угаа зохидхоноор нёдондо зун угтаад, буряад хэлэн, урлаг, соёл болон ажабайдалтай дүтөөр танилсуулаа. Айлшад харюудань Чингисые Оклахома нютаг руугаа урижа, оршон сагай индеецүүд яагаад ажамидарнаб гэжэ тон тодорхойгоор харуулаа, буряад, монгол дуунуудыень хужарлажа шагнаа.
Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа
Буряад Уласаймнай түрүү хүнүүдэй манлай барижа ябаһан Чингис Раднаевай намтарые удхалжа, эхинһээнь хөөрэхэ болоболнай, иимэ байха.
- Би бэеэ мэдэхэһээ хойшо дуу дууладаг һэм, - гээд Чингис Раднаев бага наһан тухайгаа дурсана. - Ямаршьеб дуунай аянга толгой соомни хододоо зэдэлдэг байгаа. 1984-1985 онуудта манай Хурамхаан аймагай Аргата нютагта дуу нам һуужа шагнаха ушар аймшагтай хомор байгаа. Һайн дуунууд илангаяа тоотой байха. Тиимэһээ дайралдаһан дуугаа зада шагнаад лэ, шадаһанаа дуулаад ябадаг һэмби. Мүнөөнэй сагта хүгжэмэй найраг гаргадаг амяараа мэргэжэлтэн (аранжировщик) бии ха юм даа. Тиихэдэ би толгой соогоо аранжировко хэжэрхидэг байгааб. Орёо хүгжэм шагнаад байхадамни, барабаниинь толгой соомни амяараа наадажа байха, гитарын абяан мүн лэ илгараад, наадажа байһан хүнүүдынь нюдэндэм нэгэ-нэгээр харагдахадал гэдэг һэн. Бас-гитара, хиилэ (скрипка) хуу аминдань болгоод, толгой соогоо шагнагша бэлэйб. Илангаяа үдэшэ орондоо хэбтэжэ байхадамни, һайхан хүгжэм шэхэндэм дуулдажа, намда ямаршье плеер хэрэггүй бэлэй.
Үхибүүн ябахадаа, Чингис гол түлэб ород дуунуудые гүйсэдхэдэг байгаа. Сээжээр мэдэхэ буряад дуунуудынь тиихэдэ үсөөн һэн. Зурагтаар (телевизорээр) гү, али радиогоор шагнаһан дуунуудаа бэлигтэй хүбүүхэн һажаажа дууладаг һааб даа. Совет кино, илангаяа Леонид Гайдайн кинонууд дотор гүйсэдхэгдэдэг дуунууд Чингис Раднаев гэжэ хожом хойшодоо бардаастайгаар нэрэеэ нэрлүүлхэ хүбүүнэй дура буляадаг бэлэй. Үшөө тиихэдэ «Гардемарины, вперед!» гэжэ фильмын баатарнууд бултадаа дуу дуулажа, Чингисэй анхарал татаа.
- Энэдхэг кинонууд соо зүжэгшэдынь ото дуу дуулажал байдаг гүб даа, - гэжэ хөөрэхэдөө, Чингис Раднаев мүнөө эльгэ хатана. - Харин тиихэдэ мюзикл янзаар буулгагдаһан түрүүшын кино минии нюдэндэ торосолдоо ха юм. Бага ябахадаа, энэл киное бусадһаа ехээр гоёшоодог һэм. Дмитрий Харатьян Ольга Машная хоёрой гүйсэдхэдэг нэгэ дууень Чингис Раднаев урзанда Шэнэ жэлэй һайндэрые угтуулһан баярай үдэшэнүүдтэ дуулаа бэлэй.
Харин үхибүүн наһандань Чингиснай дуулаха һэдэбтэй байна гэжэ Аргатын дунда һургуулиин багшанар элирүүлээ.
- Дуулаха бэлигтэй байһыемни багшанарни мэдээд, бүхы һайндэрнүүдтэ намайе дуулуулдаг һэн, - гэжэ хөөрэхэ зуураа мүнөөнэй залуу гэртэхиндэ туһатай иимэ зүбшэл үгөө: хүүгэдэйнгээ дуу хүгжэмөөр һонирхоболнь, хүгжэмэй эрхимые шагнуулха бэшэ, удхатай дуунуудые дуулажа үгэхэ шухала.
Теэд Чингис Раднаев багаһаа дуушан болохоёо хүсэдэг байгаагүй, нэгэн гээ һаа, адуушан, үгы гэбэл, уһанай гүн соогуур тамардаг мэргэжэлтэн болохоб гэжэ һанагша бэлэй.
Залуу наһан - залитай үе
Чингис Раднаев Зүүн Сибириин соёл урлагай академи дүүргэһэн юм. Тэндэ һураха үедөө бурханһаа заяагдаһан хоморой бэлигтэй агуу нэгэ багшатай танилсаа.
- Валентина Цыреновна Дамбуева багшамни юм. Энэ хүнэй һайгаар буряад арадайнгаа урданай дуунуудые гүйсэдхэжэ һураад, нютагаа бусаа һэм, - гэжэ Чингис хөөрэнэ. – 2001 оной намарай нэгэ үдэшэ багшамни гэртэмни хонходожо, Улаан- Үдэ ерэжэ, Хүгжэмэй училищида багшаар хүдэлхыемни дурадхаа.
Иимэ һони дуулахадаа, залуу хүбүүнэй эльгэ зүрхэн ехээр хүдэлөө юм бэзэ. Тэрэ удангүй Улаан-Үдэ ерэжэ, училищида ажалда ороо. Жэл тухай хүдэлөөд байхадань, Дмитрий Аюров «Баяр» гэжэ морин хууршадайнгаа ансамбльда уряа бэлэй. Наранбаатар багшын һайшаалда хүртэһэнэйхиие Чингис Буряадай гүрэнэй филармониин дуушан болоо. Тиигэһээр байтарнь, «Сагаан һарын одод» гэжэ хүгжэм дуунай уласхоорондын фестиваль соносхогдоо.
- Наранбаатар багшамни арсаһаар байтарни, энэ мүрысөөндэ хабаадахыемни тухираа юм. «Үгы», - гэхэдэ, урдаа оруулангүй: «Ошо гэнэб, шамай! Багшынгаа үгэ дуула!» - гэжэ байгаад, хабаадуулжа һалаа. Тэндэ би Жанна Чимитовна Дымчикова, Норжима Доржиевна Цыбикова, Баярма Владимировна Жалцанова, Туяна Владимировна Зондуева гэжэ шадамар бэрхэ зонтой танилсааб.
Һайн үгэ хүсэтэй даа
Хүнэй ажабайдал хододоо нэгэ жэгдэ байдаггүй: бүдэржэ унахашье, тулажа бодохошье саг болодог. Чингисшье нэгэ доро нэрэтэй түрэтэй болоо бэшэ. Хоолойгоо хүсэд тэжээхын тула барменээр, харуулшанаар хүдэлөө, эдеэ унда асардаг-абаашадаг ажал хээ, шалашье аршаха саг болодог һэн.
- Нэгэтэ үетэн хүбүүдээрээ хахад бүхэдые абаад һуутарни, Жанна Чимитовна дээрэм буушоо бэлэй. «Ши юундэ эндэ һуужал һуунабши? Бүхы наһаараа иигэжэ ябахагши? Дуушан болохо дуратай һаа, маанадта ерээрэй! Шамайе Монгол ябуулха боломжо байна», - гээд, ябашоо һэн, - гэжэ Чингис Раднаев хэлээ.
Иигэжэл молор һайхан Монгол орондо хоёр һарын туршада болоһон халуун тэмсээндэ манай нютаг хүбүүн Чингис Раднаев эрхим табан дуушадай зэргэдэ ороһониинь мэдээжэ. «Одод соо шамайе үгылнэб» гэжэ түрүүшынгээ сомогой (альбом) нара хараһанһаа хойшо буряад эстрада дээрэ шэнэ аад, агуу одон олониие һаргаагаа бэлэй. Хүгжэм дуунай эрхимдэ эльгэтэй Чингиснай хожом хойтодоо шэнэ буряад дуу өөрөө зохёохонь дамжаггүй.
Эрдэм БУДАИН
