​Түрэлхи хэлэнэй түлхисэ болог

Буряад хэлэ хүгжөөхэ тухай тусхай программа аймаг бүхэндэ зохёогдожо, бэелүүлэгдэхэ ёһотой. Теэд нютагай һан жасада мүнгэнэй багаһаа боложо, энэ ажал ябуулхань хүшэрхэн байха. Тиимэһээ буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар гүрэнэй программада һомологдодог мүнгэ аймагуудта дамжуулбал, яһала үрэ дүнтэй байха һэн. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин буряад хэлэ хүгжөөхэ түбэй багшанар хэдэн аймагуудаар ябажа, уулзалгануудые, түхэреэн шэрээнүүдые үнгэргэһэнэйнгөө удаа иимэ бодолнуудаараа хубаалдана.

Аша үрэтэй уулзалганууд

Ноябрь һарын һүүл багаар Барга­жан, Хурамхаан аймагуудта удха ехэтэй уулзалганууд үндэр хэмжээндэ эмхидхэгдээ. Педагогикын эрдэмэй кандидат Ольга Бальжинимаевна Бадмаевагай хэлэһээр, хоёр үдэрэй туршада ехэ ажал ябуулагдаһан бай­на.

- Нэн түрүүн бидэ Баргажанда олониитэтэй уулзалга үнгэргөөбди. Аймагай засаг баригшадай хөөрэлдөөндэ хабаадаһаниинь һайшаалтай. Баргажан аймагай за­саг дарга Алексей Балуев, дасанай шэрээтэ лама Цырен Намжилов, аймагай һунгамалнуудай зүблэлэй хүтэлбэрилэгшэ Зорикто Сунда­ров гэгшэд һанамжануудаа хэлэжэ, суглаа һонирхолтой болгоо, - гэжэ Ольга Бальжинимаевна хөөрэнэ. - Буряад угсаатанай үсөөнөөр ажаһуудаг Адамово, Юбилейный, Суво һууринуудай түлөөлэгшэдэй буряад хэлэ хүгжөөлгэ тухай өөрынгөө һанамжануудые хэлэхэ­дэнь, һонирхолтой байгаа.

Хоёрдохи үдэртэнь иимэ уулзалга Хурамхаан аймагта эмхидхэгдэһэн байна. Аяар Улаан-Үдэһөө ерэһэн хүндэтэ багшанарые, эрдэмтэдые хурамхаанаархин угтан абажа, олон хүнүүдэй хабаадалгатай хэдэн талмай бэлдэһэн байна.

- Үглөөнһөө бидэ табан тал­майда хубааран, ажалаа ябуулааб­ди. Нэгэдэхи талмай дээрэ хүүгэдэй сэсэрлигэйхид сугларжа, эрхим багшанарай нээмэл хэшээлнүүдтэ хабаадаба. Удаадахи талмайну­удта эхин ангинуудай багшанар, дунда һургуулида буряад хэлэ за­адаг мэргэжэлтэд дүй дүршэлөөрөө хубаалдаһан байна. Үхибүүдэй 9-дэхи болон 11-дэхи анги дүүргэжэ, гүрэнэй шалгалта барилгада гол ан­харал хандуулагдаа. Булта суглараад, үглөөнһөө ябуулһан ажал тухайгаа үдэһөө хойшо хэлсээбди, - гэжэ Ольга Бадмаева хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ. – Аймагуудаар ябахадаа, багшанар­таа туһа болгон, методическа семи­нарнуудые хээд гаранабди. Һүүлэй үедэ ямар онол арганууд бии боло­ноб, методикын болон заалгын талаар шэнэ һэбшээн, хубилалтанууд тухай хөөрэжэ, заажа үгэнэбди. Энэ ажалда уласаймнай түрүү баг­шанар хабаадуулагдажа, зааха тала­ар мастер-классуудыеүнгэргэнэ.

Яагаад буряад хэлэ үзэхэб?

Нүүдэл иимэ суглаанууд Сэ­лэнгэ болон Ивалга аймагуудта урид эмхидхэгдэһэн юм. Уласай бюджедһээ энэ хэрэгтэ хараалагда­даг грантда хүртэһэн буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэд аргагүй ехэ ажал ябуулна гэжэ тэм­дэглэмээр.

Буряадай ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин захиралай нэгэдэхи орлогшо Гарма-Ханда Гун­житовагай хэлэһээр, энэ хэмжээ ябуулгануудай үедэ буряад хэлэ за­алгын талаар олон бэрхэшээлнүүд, шиидхэгдээгүй асуудалнууд гараад­хина гэжэ нютаг бүхэнэй багшанар, түрэлхид нэгэ дуугаар мэдүүлнэ.

Хаа-хаанагүй буряад хэлэ түрэл хэлэнэй гуримаар заадаг һуралсалай гуламтанууд үсөөрнэ гэһэн гомдол­той мэдээнэй үдэр бүри дуулдаха­дань голхоролтой.

- Долоон хоногто табан үдэр ажаллаха гэжэ һургуулинууд мүнөө үедэ оролдоно ха юм. Буряад хэлэ түрэл хэлэнэй гуримаар заалгада 5-6 саг үгтэнэ. Тиимэһээ багша­нар энэ программа табан хоног соо бэелүүлжэ шаданагүй бшуу. Теэд бу­ряад хэлэ гүрэнэй программаар за­ахада, холо бэлэн ааб даа, - гэжэ Гар­ма-Ханда Цыбикжаповна мэдүүлнэ.

Улаан-Үдэдэ дүтэ оршодог Ивалга аймагта хүдөөһөө буряадууд олоор нүүжэ ерэнэ гэжэ бултанда мэдэ­эжэ. Тиимэһээ Улаан-Үдэ шадархи һууринуудай һургуулинуудта буряад хэлэ түрэл хэлэнэй гуримаар заабал, ямар гоё байгааб даа.

Энээнһээ гадна үндэһэн буряад заншалтай олон нютагуудта түрэл хэлэеэ болюулһаниинь ехэ харамтай. Тэрэниие гэдэргэнь бусааха тухай асуудал аймаг бүхэндэ бодхоогдоһон байна.

Һургуулинууд түрэлхидэй тала барин, һайшаалда хүртэдэггүй энэ байдалда ороно гэхээр. Юуб гэхэдэ, зарим түрэлхид, ниитын ажаябуулаг­шад үзэхэмнай, болихомнайшье гэжэ байгаад, элдэб шиидхэбэринүүдые абана ха юм. Жэшээлбэл, хэдэн жэ­лэй саада тээ Баргажан аймагта түрэлхидэй үүсхэлээр буряад хэлэ үзэхэгүй тухай ажал ябуулагдаһан байна.

- “Буряад хэлэ үзэхэеэ боли­ёо!”, “Үзэлгэ уялгата бэшэ юм, бидэ өөһэдөө шэлэхэ эрхэтэйбди” гэжэ байгаад шанга уряанууд, асуудал­нууд табигдаа бэлэй. Харин буря­ад угсаатан Баргажанда үсөөншье һаа, “юундэ түрэл хэлыемнай үлүү үзөөбта” гэһэн зүрилдөөн боложо, ехэ хурсаар үнгэрөө гэжэ дуулаһан байнабди. Тиимэһээ бидэ Барга­жан гарахадаа, һанаагаа зобон ошоо һэмди, - гэжэ Гарма-Ханда Гунжи­това хэлэнэ. - Суглаа эмхидхэхэдэмнай, “бидэ үзэхөө һананагүйбди” гэһэн хүнүүд үнэн дээрээ олдоогүй. Аймагай засаг баридаг дарганар бултыемнай ехэ анхаралтайгаар шагнажа, эдэбхитэйгээр хэмжээ ябу­улгадамнай хабаадалсаһан байна. Аймагай һуралсалай таһагай дарга өөрөө ород хүн байбашье, заалгын талаар ямар шиидхэгдээгүй асуу­далнууд байнаб гэжэ яһала ойлгожо байһанаа харуулаа. Тэрэ элидхэл со­огоо бэрхэшээлнүүдые бүхыгөөрөө дайража, сэхыень хуу дуулгаа. Барга­жанай уулзалгын дүн гэбэл, буряад хэлэ үзэхэ гү, али үгы гү гэжэ асуудал гаргаха хэрэггүй, заалгын талаар ажал суг хамта ябуулхабди гэжэ хэл­сээбди.

Олоной хүсөөр

Уулзалгануудта эрид хурсаар табигдаһан асуудалнуудые шиид­хэхын тула ганса буряад хэлэнэй багшанартай хөөрэлдөөд үнгэршэхэ бэшэ, мүн аймагуудай захиргаанай хүтэлбэрилэгшэдтэй, һуралсалай таһагуудай дарганартай уулзажа, суг хамтын шиидхэбэри гаргаха хэ­рэгтэй болоно бшуу. Тиигэжэ иимэ ажалай ашаар нютаг бүхэндэ тусхай программа зохёогдохоор хараалагда­на. Энэ хэлсээндэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули, Буряад Уласай Болбо­соролой ба эрдэм ухаанай яаман бо­лон аймагуудай захиргаанууд оролсохо гэжэ тэмдэглэе.

- Хөөрэлдөөд үнгэршэхэгүйн тула манай түб шэнэ үүсхэл гаргаһан байна. Гурбан талын хэлсээ баталха һанаатайбди. Хэлсээнэй ёһоор, тус данса доро гараа табиһан тала бүхэн бэе дээрээ буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар тусхай уялгануудые даажа абана. Өөрынгөө шэглэлээр орол­досотойгоор тала бүхэн ажал ябу­улха бэзэ гээд найдагдана, - гэжэ Гарма-Ханда Цыбикжаповна шэнэ үүсхэлтэеэ танилсуулна. – Манай Буряадай ехэ һургуули, илангаяа манай түб, эрдэм ухаанай, методи­ческа онол аргын талаар туһаламжа үзүүлхэ, багшанартай нягта харил­саа холбоотойгоор хүдэлэн, заалгын ажал һайжаруулха алхамуудые хэхэ, мүн бусадшье шухала уялгануудые бэе дээрээ даажа абаха түсэбтэйбди.

Болбосоролой болон эрдэм ухаа­най яаман баһа өөрын уялгатай бо­лохо юм. Манай һалбари дүүргэһэн оюутадые ажалаар хангаха, багша­нарай мэргэжэл дээшэлүүлгын хэм­жээ ябуулгануудые эмхидхэжэ байха болонод. Мүн ном судар суг хамта гаргабалнай, һайн байгаа.

Һургуулинуудаа дэмжэхэ, түрэлхидтэй ажал ябуулха, буря­ад хэлэ заалгада үгтэһэн саг бага болгохогүй, буряад хэлэ үзэжэ байһан үхибүүдэй тоо үсөөрүүлэнгүй, бүри дээшэлүүлхэ талаар ажал ябуул­ха тухай аймаг бүхэнэй захиргаан һанаата болохо ёһотой.

Теэд аймаг бүхэндэ хэды програм­ма абабашье, тэрэнь мүнгэгүйгөөр бүтэхэгүй ха юм. Буряад хэлэ хүгжөөлгын гүрэнэй программын мүнгэн хүдөө нютагта хүрэнэгүй.

- Буряад хэлэ хүгжөөхэ зо­рилготой олон тоото хэмжээ ябу­улганууд эмхидхэгдэнэ, грантын мүнгэн һомологдоно, номууд хэ­блэгдэнэ гэжэ байгаад оройдоол хүдөөгэй зон мэдэнэгүй. Энэнь ехэ харамтай. “Эдэ бүгэдэ ажал хэндэ, юундэ хэнэбибди?” гэһэн асуу­дал гараадхина. Юуб гэхэдэ, буряад хэлэ хүгжөөхэ хүнүүднай хүдөөдэ ажаһууна бшуу. Тиимэһээ гүрэнэй программын мүнгэнһөө ямаршьеб даа аргаар хүдөөдэ үгэлсэхэ байгаал даа, - гэжэ Гарма-Ханда Гунжитова һанамжална.

Номууд дуталдаһаар

Тэрэл гүрэнэй программын ёһоор, 4-5 сая түхэриг ном хэблэл­гэдэ һомологдоно. Түбэй мэргэжэл­тэдэй хэлэһээр, үнэн дээрээ энэ ти­имэ ехэ мүнгэн бэшэ гээшэ. Ушар гэхэдэ, ганса буряад хэлэ болон уран зохёолой номууд табан жэл боло­од лэ һэлгэгдэжэ байха ёһотой гэжэ хиналтын албан, илангаяа санэпид­надзор мэдүүлнэ.

- Энэ ганса буряад хэлэ бо­лон уран зохёолой номуудта бэшэ, мүн бүхы һуралсалай номуудта ха­баатай гэжэ хэлэхээр. Аймагуудай һургуулинуудаар ябахадаа, буряад хэлэнэй номууд 10 гаран жэл хэ­рэглэгдэжэ байна гэжэ хараабди. “Тиимэ номуудые үхибүүдэй гар­та барюулха ёһогүйбди, аюултай” гэжэ багшанар мэдүүлнэ. Хэды ти­игэбэшье, номгүйһөө боложо, тэдэ хэшээлнүүдтээ хуушан юумэ хэрэ­глэхэ баатай болоно бшуу, - гэжэ Гар­ма-Ханда Цыбикжаповна байдалһаа яагаад гарахаб гэжэ һанамжална. – Орёо энэ байдалые нэгэ бага һайжаруулхын тула ном хэблэлгэ­дэ бюджедһээ ондоо аргаар мүнгэ һомолхо хэрэгтэй гээд һанагдана. Юуб гэхэдэ, буряад хэлэ хүгжөөлгын программын үгы һаань, номуудые яагаад гаргаха байгаа хүмди?

Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэдэй, эрдэмтэдэй бодхоожо байһан хүшэр асуудалнуудые За­сагай газарай хүтэлбэрилэгшэд ха­раадаа абажа, бүхы хүсэ шадалаа хамтаруулан хүдэлжэ, гараад байгаа бэрхэшээлнүүдые усадхаха бэзэ гээд найдагдана.

Борис БАЛДАНОВ