​Индианчуудай орон нютагаар буряадуудай аяншалга

2017 оной августын эхиндэ Америкын Хол­боото Штадуудай Чикаго штадай Окла­хомо сити хотоһоо Буряад орондо 3 индиан шуһатай айлшан Хурамхаан аймаг хүрэжэ ерээ бэлэй. Америкын 4 эрхэтэн тэдэнтэй суг ябалсаа. Буря­ад, монгол, хакас, тыва, алтай яһатанай ёһо заншал, хэлэ, соёл, эдэ арадуудай эмшэлхы эрдэм шудалха зорилготой­гоор индианчууд Ород гүрэн руу ябадаг юм байна. Холын айлшадые эрхимээр угтажа абаһан буряадууд индианчу­удай орон нютаг ошоод бусаба.

Индианчууд Хурамхаанда

Индианчууд байгаалиин һайханда угаа дуратайнууд һэн тула Баргажан мүрэниие һалаар гаталба. Байгал да­лай дээгүүр тамарба. Эб эмхитэйгээр автобустоо мордожо, түсэблэһэн сагтаа Хурамхаан хүрэбэ.

«Хурамхаан ерээд, та­нилсуулга бүтээхэ байга­абди гэжэ холоһоо ерэһэн айлшаднай дуулгаа. Тиихэ­дэнь би түрэл гаралнуудаа үгэдөө оруулжа, үндэр айл­шадаа ёһо гурим соонь уг­таабди. Хурамхаан аймагай соёлой байшангаар дүүрэн хүн һаршаганаса суглараад, индиан арад ямар ёһо зан­шалтайб, ямар хубсаһа хунар үмдэдэг бэ, аялга дууниинь, хатар нааданиинь ямар бай­наб гэжэ дүтэ танилсаба. Индианчууд дэлхэй дүүрэн ябаһан, олон юумэ хараһан, үзэһэн байбашье, буряаду­удай олоороо сугларһанда ехэ дуратай байгаа. Англи хэлэ заадаг Хурамхаан ню­тагай ехэ бэрхэ багша Та­мара Дашиевна ото-һэтэ оршуулжа, индианчуудта өөрынгөө тоонто нютаг, ёһо заншал, түүхэ, соёл, буря­ад зон тухайгаа тон һонин мэдээнүүдые хөөрөө. Ябаха тээшээ айлшаднай сэдьхэ­лээ ехэл хүдэлһэн байжа, маанадые нютаг руугаа уряа юм», - гэжэ «Бу­ряад үнэн» Хэблэлэй байшангаймнай жэл бүри элирүүлдэг «Бу­ряадай түрүү хүнүүд-2017» урилдаанай лауреат, мэдээ­жэ дуушан Чингис Раднаев хөөрэнэ.

Америкэ ошохо гээшэмнай нааданхайн хэрэг бэшэ

Эрхүү можын буряад соёлой түбэй ноён Сер­гей Шоткинов Ирина хани нүхэртэеэ, Хурамхаанай дун­да һургуулида англи хэлэ заадаг багша Тамара Доржи­ева, Эрхүү можоһоо гарбал­тай бэлигтэй уран зураашан Влад Урбаханов, хүгжэмэй һургуулиин багша Оксана Жамбалова, морин хууршан, хөөмэйшэн, «Шоно» хам­талигай түлөөлэгшэ Алек­сандр Архинчеев, Чингис Раднаев гэгшэд Америкэ гараһан байна.

Америкэ ошохо гэжэ шиидэһэн долоон буряад Улаан-Үдэһөө Москва ниидэжэ хүрөөд, тэндэһээ Лондон руу агаараар аялба. Тэрэ дороо Лондон Чикаго хоёрой хоо­рондо аяар арбан сагай тур­шада ниидэдэг агаарай онгосодо һууба. Чикагода нэгэ самолёдой гэшхүүрһээ буу­жа үрдеэдүй байгаад, нүгөө самолёдтонь оробо.

«Наһан соогоо тиимэ уда­ан агаарта ниидэжэ үзөөгүй байгааб. Нэгэ хоногой туршада гурбан самолёт һэлгээбди. Гурба дахин ог­торгой өөдэ дүүлеэд, гурба дахин газарта бууха гээ­шэмнай бэедэ хүшэр байна. Гар хүлнай хабдаа, - гэжэ Чингис Раднаев сэхыень табяад, хөөрөөгөө иигэжэ үргэлжэлүүлнэ. - Индианчуу­дай орон нютагта буухадам­най, 30 градус халуун байба. Аэропортдо буухатаймнай адли маниие эдеэлхыемнай абаашаа. Оклахомо сититэй зэргэлээд, Норман гэжэ ба­гахан хото байна. Мяха шүлэ бамбайса эдихэмнай гэжэ би һанаһан байгааб. Илан­гаяа харгыда удаан ябаад байхадашни, иимэ бодолну­уд буряад хүнэй толгойдо орохол юм байна. Теэд ти­имэ һонин мангир Амери­кэдэ ургадаггүй байжа бай­ба. Хоёр хилээмэнэй дунда колбаса, ногоо хабшуулһан сэндвич гэжэ эдеэн шэрээ­гээр дүүрэн табяатай байба. Тэдэниие гэтээд һууха бэшэ хадаа амаа хүдэлгөө боло­бобди».

Сагай хубаари тухай

Буряад Уласта, бүхы Орос гүрэндэ ажаһуудаг зон тэ­рээн бүхэндэ сагаа шагаажа һураагүй гүб даа. Харин Аме­рикэдэ энэ талаар байдал тад ондоо.

«Тэдэ сагай хубаари гээ­шые жэншэдгүйгөөр сахидаг байна. Минута хүрэтэрөө тоотой. Хаана, юун, хэды саг, хэды минутада эхилхэб, хэды саг, хэды минутада түгэсэхэб гэжэ тодорхойлогдоно. Тэ­рэнээ нэгэшье алданагүй. Машинада һуугаад, нэгэ газарһаа нүгөөдэ руунь ошо­хо саг хүрэтэрөө элирхэйлэг­дэнхэй, - гэжэ Чингис Раднаев лаблана. - Бидэ Оклахомо си­тидэ байхадаа, үдэр бүхэндэ ондо-ондоо гурбан газарта тоглолто бүтээжэ байгаабди. Тэрэнь заалһаа ехэ-ехэ ор­дон соо болохо бэшэ, юрын айлнуудай гэртэ эмхидхэг­дэдэг байна. Һонирхоһон хүн нэгэ айлайдаа суглара­ад, холо ойроһоо бууһан хүгжэмшэдэй зохёохы зам­тай танилсадаг заншал тэн­дэ хүсэд дэлгэрэнхэй. Орожо ерэхэтэймнай адли сай уул­гана, танилсанабди, һонин һорьмойгоороо андалданаб­ди. Тиигэжэ байтараа ехэ зөөлэхэнөөр: «Чингис, та ду­угаа дуулаха гүт?» - гэжэ хан­дана. Тиихэдэнь дуулангүй хаана ошохобши?»

Оклахомо сити Америкын тэг дунда оршоно

Индианчуудай ажабайдалһаа байха, тэдэниие мүн бэеэрнь, мүхэреэн шарай­гаарнь хаража үзөөгүй хүн хадаа Чингис Раднаевай хөөрэһэниие сүм дамжуулжа орохыемни зүбшөөгты.

«Америкын Холбоото Штадуудай эгээл тэг дунда оршодог Оклахомо ситидэ арба хонообди, - гэнэ Чин­гис. - Бидэ миин бэеэ сэн­гээжэ тиишэ ошоһон бэшэ хадаа үдэр бүхэндэ хэхэ ажалтай байгаабди.Энэ хото­до ажаһуудаг индианчуудай олон угай түлөөлэгшэдтэй золгожо амжаабди. Команчи угай зон эгээл олон байдаг юм байна гэжэ мэдэхэ бо­лооб. Кайоба, чероки болон гушаад обогтон зэргэлээд ажаһуунад. Манай ошоһон үедэ бүгэдэ буряадуудай «Алтарганаһаа» өөрэгүй ко­манчинуудай ехэ һайндэр боложо байба. Буряад хубсаһаяа үмдөөд, жагсаалда хабаадаабди. Гушан градус халуун байбашье, гуталһаа эхилээд, малгай хүрэтэрөө буряадаар хубсалаад лэ, түрэл арадаа Атлантын да­лайн саада бэедэ ажаһуудаг хүн зондо харуулаабди. Ко­манчи отогоорхин тусхай үдэр гаргажа, Орос гүрэнһөө ошоһон, Буряад Уласһаа бууһан дуушадай амяараа то­глолто эмхидхээ. 200-гаад хүн суглараа. Александр Ар­хинчеев бидэ хоёр дуугаа ду­улаабди. Ирина Шоткинова хатараа. Түгэсхэлдэнь Хойто Америкын ажаһуугшад ман­тай суг буряад ёохор наада­ба».

Индианчуудай хубсаһан

«Һайндэр дээрэ хубсала­ад ябаһан зоной хахадһаань ехэнхинь хубсаһаяа өөһэдөө зохёодог гэжэ мэдэхэ боло­обди. Индианчуудай үндэһэн хубсаһан арһа шүрбэһөөр оёгдодог, шубуудай үдөөр шэмэглэгдэдэг байһан, - гэжэ Чингис хараһанаараа хубаалдана. - Манай эндэ эм­хидхэгдэдэг «Дангинаһаа» өөрэгүй урилдаан индианчу­удай дунда манай хараһаар байтар боложо үнгэрбэ. Ба­сагад индиан хэлэн дээрэ шүлэг уншана, дуу дуулана. Манай эндэ басагад дура­тайл һаа «Дангина» гэжэ нэрлүүлхын тула хам ороно гүб даа. Харин тэндэ отогоо түлөөлжэ, ори ганса үхин орохо эрхэтэй. Тиигэжэ ерэ­хэдээ, дүримынь манай эн­дэхидэ орходоо, нилээд ха­туу болоно».

Норман - бишыхан хото аад, агуу музейнүүдтэй

«Үдэр бүри нэгэ-хоёр му­зей орожо харадаг байга­абди. Музейнүүдэйнь олон гээшэнь, ехэнүүд гээшэнь амаргүй. Норман хото бишы­хан аад, гайхажа барашагүй музейнүүдтэй байна. Түүхэ, соёлоо хүсэд алдажа үрдиһэн индианчууд мүнөө болоходо, заабол һэргээхэ түсэб барим­тална. Тэдэ христиан шажан­тай. Өөрын индиан һүмэтэй. Ехэбшэлэн англи хэлэн дэ­эрэ дуугарна. Тэрэ һүмэдөө маниие урижа эдеэлүүлээ. Одоош индиан эдеэ эдеэбди. Буузадамнай адли хоол тэндэ байдаг байна. Инди­анчууд кукуруза ехээр зо­оглохынгоо хажуугаар ма­анадтал адли мяхаша зон. Лепёшкоёо урдандаа куку­рузаар хайрадаг аад, мүнөө болоходо, ман шэнгеэр тал­ханда оронхой. Садатарнай эдеэлүүлээд, бэлэгүүдые баряад, дуунуудыемнай шагнаа. Үшөө нэгэ һонин юумэн гэхэдэ, һүмэдэ ороходомнай, бултыемнай уталгаар ута­ба. Бэеэ, һанаагаа, сэдьхэлээ арюудхадаг иимэ нэгэ ёһо индианчуудта байдаг юм гэжэ манда ойлгуулба. Тэдэ ехэ һүзэгтэй зон. Эдеэлхын­гээ урда тээ үнэн сэдьхэлһээ бурхандаа мүргэнэ. Баярые хүргэнэ. «Энэ эдеэ манда бурхан үгөө. Бидэ баяртай байха ёһотойбди. Бултадаа элүүр энхэ, эбтэй эетэй, ута наһатай ябая», - гээд, сай ууха бүхэндөө үгүүлнэд».

Индианчууд шубуу шонхорто дуратай

«Мяхаша шубуудай бай­даг газарта маанадые аба­ашаа. Элеэ, бүргэдүүдые харахадамнай, хайратай юумэнүүд уяанда һуужа һууба. «Яахадаа эдээниие уянат?» - гэхэдэмнай, ха­риин хүниие хараад, доб­толжо болохо гэжэ тайлба­рилба. Үнэхөөрөөшье, тэдэ шубуудай һабарынь ми­нии альганһаа сохом томо. Уяанһаа сүлөөрхэдөө, шубу­уд дуран зоргон соогоо нии­дэнэ. Һонин юумэниинь гэхэ­дэ, тэдэнэй ехэнхинь уяанда баридаг хүнүүдтээл бусажа ерэнэд. Шубуудые харахын­гаа хажуугаар, индиан ара­дай түүхэдэ зорюулагдаһан музейдэ оробобди. Тэндэ хадагалаатай зүйлнүүдые би одоол һонирхожо харааб. Индианчууд Европын за­йгуулнуудай нютагтань бии болохо сагһаа мори унадаг болоһон байна. Һая болотор һүхэеэ, барһадшни, шулуу­гаар хэдэг байгаа. Гэхэ зуура Америкын улад мүнөөш болотор моридые Европоһоо, тодорхойлходо, Испаниһаа абаашадаг хэбээрээ», - гэжэ үшөө нэгэ һонин мэдээсэлэ­эрээ Чингис хубаалдаа.

Хэндэшье булигдаагүй арад

«Дайн болоод, сагаан зон индианчуудые булижа шадаагүй. Тиихэдэнь тэдэ хара сэдьхэл түрөөд, эдэ зоной эдидэг хоолыень – бизону­удые үндэһөөрнь үгы хэһэн байна. Тиихэдэнь индианчу­уд сагаан зоной харуулһан газар руу нүүгээд, резерва­цида байдаг болоһон бай­гаа. Резерваци гээшэ түүхын зөөри болонхой. Оршон са­гай индианчууд ажабайда­лаа тад ондоогоор зохёоно. Тэдэнэй дуугаа дуулаха­дань, үгэнүүдынь, аялгань шагнаһан хүнэй сэдьхэлдэ ехэ гуниг түрүүлнэ. Хаа­наб минии һайхан байгаали, унажа ябаһан моримни яаһан бэ, бизонууднай юун­дэ харагданагүйб гэһэн үгэнүүдтэй дуунуудые ду­уланал даа. Маанадтал ад­ляар хоолойгоо шангадха­жа дууланагүй. Аргаахан, зөөлөөр, өөрөө өөртөө дуулаһандал адляар дуула­на. Манай эндэ хүн бүхэн олоной шагнаһаар байтар дуу дуулахагүй гүб даа. Харин индианчууд эшэ­хэ гайхаха гэжэ мэдэнэгүй. Багашуулһаа эхилээд, бэеэ хүсэһэн зон болотороо: «Ду­улагты», - гэбэлтнай, дуугаа ядамаггүй дуулаад орхихо.

Дулаан газар һэн хой­ноо гэрнүүдынь ехэ. Хорёо хото гэжэ үгы. Машинаараа гэрэйнь хэрэлсыдэ хүрэжэ ерээд, сэхэ гэртэнь орохоор байна.

Нэгэтэ иимэ энеэдэтэй ушар болоо. 87-той нэгэ хүгшэн маниие гэртээ уряа. Ошоходомнай, хүн дүүрэн. Хори гаран хүн сохом бай­гаа ха. Аша, зээнэрынь ерээ, 80 гараһан дүү басаганиинь байгаа. Огто танигдаагүй хоёр хүн тэдээн соо худхара­ад, бамбайса эдеэлээд гара­жа ошобо. Ябаһан хойнонь: «Эдэ хэд байгааб?» - гэжэ зон һонирхоо.

Маанадаар байһан нэгэ эмшэн эхэнэр иигэжэ харюу­саба: «Газаа тэдэ зоноор уул­заад, холоһоо айлшад бууга­ад, би тэдэнэртэй танилсажа сайлахаяа ошожо ябанаб, намтай ошожо эдеэлхэг­та гэхэдэмни, тэдэ хоёрни зүбшөөгөөд, нэгэшье хүниие танихагүйшье һаа, ороод га­раба ха юм».

«Энэ хөөрөө шагнаад, бидэ һайса эльгэ хатаабди», - гэжэ Чингис Раднаев энеэб­хилэн зугаалба.

Буряадууд индианчуудта шуһаншье, мяханшье түрэл байжа магад

Урдын урда сагта Хойто Америкэ руу Еврази түбиһөө ябагаар гарашахоор байһан юм гэлсэдэг. Тиихэ сагта Си­бириин нютагуудта ажамидардаг зон хойто зүг руу зөө-зөөһөөр, Америкэ түбиие эзэлһэн юм гэһэн домог бии.

«Бидэ зорижо ошоһондоо хүрэмэ хүдэлмэри хээбди гэжэ һананаб. Сибирьтэ бай­даг зон сооһоо буряад арад шуһаараа, яһаараа Хойто Америкын индианчуудта эгээн ойро гэжэ шэнжэлгэ харуулаа гэжэ тэндэхи зон зугаална. Харахада ехэ гоё зон. Эрэшүүлэй олонхинь хоёр метр хүрэтэр үндэр, ши­ираг бэетэй. Нюдэдэйнь ха­раса, байра байдалынь бусад американецуудта орходоо ондоо. Угаа хүндэмүүшэ зон байна гэжэ адаглаад, тоонто нютагаа бусааб даа», - гэжэ Чингис Раднаев хөөрөөгөө түгэсхэбэ.

Хэлэ мэдэхэ хүн – баян

«Залуушуулда хандажа, би иимэ һургаал хэлэхэ бай­наб. Түрэл хэлэеэ һайнаар үзэгты. Тэрэнэйнгээ хажу­уда хари хэлэ үзэхэдэ,ехэ туһатай юм. Һургуулида һуража ябаа сагтаа номоо һайнаар үзэгты. Мүнгэ ал­тан, хубсаһа хунар, эд бара­ан – үнэн дээрээ тиимэшье сэнтэй бэшэ. Толгой соотнай ямар бодолнууд байнаб, сээ­жэ соотнай юун байнаб – энэ хадаа манай тон эрхим бая­лиг гээшэ», - гэһэн Чингисэй заабари Буряадай залуушу­улда һургаал болог!

Баяр ЖИГМИТОВ 

Чингис Раднаевай хубиин суглуулбариһаа абтаһан гэрэл зураг