​Буусаяа бусаад, буузаяа мушхаад...

Улаан-Үдэһөө Хурамхаан ошоходоо, хамтын унаагай дүүеэн соо хараха янзада дунда наһанай ажалша бэрхэ эхэнэртэй эм эмээ түшэлсэн, зэргэлжэ һуубабди. Юрэ мэндэеэ хэлсэһээр, удаан хар­гыдаа хөөрэлдэжэ эхилбэбди.

- Та ямар нютагайбта? Ондоогоор дуугарнат, - гэжэ тэрэм асууба.

- Би Агымби. Та хаанахибта? – гэбэб.

- Би Аргатымби. Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг үхибүүдээ эрьеэд, буусаяа бусажа ябанаб. Үнеэдни түрэжэ эхил­хэнь, нүхэрни мэгдэнэ, - гээд уриха­наар энеэбхилбэ.

Ажалай хэрэгээр Хурамхаан аймаг ошоходоо, ганса түбэй мэргэжэл­тэд тухай бэшэ, мүн хүдөө малшад тухай мэдээсэл суглуулха зорилго­той ябаһан хадаа одоол олзуурхан, энэ хүнэй бүхы намтар мэдэхэеэ һанаһандал, мүшхэжэ эхилбэб.

Марина, Эрдэм Сандановтан Ар­гата нютагтаа ажаһуухадаа, энэ-тэ­рэ ажалаар хүлһэ оложо, үхэр малаа баряад лэ, дүрбэн хүүгэдээ тэжээдэг һэн. Бүхы наһаараа хонишон ябаһан түрэлхидэйнь заямхын сүлөөрхэдэ, Харамодон руу нүүшэһэн юм. Угайд­хадаа, гурбан үхибүүдынь мэргэ­жэлтэй боложо түбхинэбэд. Одхон хүбүүгээ Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг ехэ хүрьгэнэйдөө абаашажа, һургуулида оруулаа.

- Аргата дээрэ мал барихада хүшэрхэн, бэлшээришье, малаа ба­риха талмайшье бага. Тиимэһээ эжынгээ гэр заһабарилаад лэ, нүүжэ орообди. Хүдөөдэ гоё даа! Арбаад томо малтайбди, жэжэнүүдыень тоолоногүйб. Февральһаа эхилэ­эд, үнеэд тугаллажа эхилдэг. Зундаа табан үнеэ һаадагби. Нүхэрни бүхы ажалаа хэдэг, - гэжэ Марина хөөрэнэ.

Табан үнеэгээ һаагаад, зөөхэй, аарса, тоһо, ээзгэй болон бусад сагаан эдеэ элбэг дэлбэгээр буйлуул­даг, һүнэй архишье нэрэдэг. Үдэртөө нэгэ үнеэниинь 12 литр һү үгэдэг, бэшэнь багашаг һүтэй. Үдэр бүри 30 гаран литр һүн һаагдана. Тэрээ­гээрээ элдэб янзын эдеэ хоол буй­луулжа, үри хүүгэдтөөшье эль­гээхэ, хүршэнэртөөшье наймаалха, түлеэ залһанай, техникэ унаагайшье түлбэри боложо үгэдэг байна.

Харамодоной бууса үзэсхэлэн һайхан байгаалитай газарта оршо­дог. Дүтэхэнэ хоёр нуур, Толхиной гэжэ гол бии юм.

- Тэндэмнай хөөлэнти, ялаагана, сурхай, һалбарга (сазан) загаһан эл­бэг. Загаһаа баридагбди. Үбһэ ногоон элбэг даа. Дүтэхэнэ оршодог Хүнтэй гэжэ газарта талха таридаг юм. Урга­са хуряаһанай һүүлээр малнай тэндэ бэлшэжэ жаргадаг. Мүнөө жэл ажахы ехэ таряа талхаа ургуулаа, - гэжэ Ма­рина хөөрэнэ.

Харамодон гэжэ газар Аргата нютагһаа 15 модоной зайда оршо­дог. Энэ заямхада дүрбэн лэ айл ажаһууна. Хүршэнэр бэе бэедээ хамһалсажа, хэрэгтэй техникэеэ үгэлсэжэ, дүнгэлсэжэ байдаг. Сан­дановтан түрүүшын лэ жэлээ эндэ ажаһууна. Тиимэһээ трактор, ашаа­най унаашье абажа үрдеэдүй. Эндэ үнихэнэй түбхинэжэ, хүдөө ма­лаа үсхэбэрилжэ байһан Юрий Ух­лоновтон хүршэнэртөө туһалжа, хамһалсажа байдаг. Сандановтан уһанай сорго малтуулаа, үбэлдөө нуурайнгаа мүльһэ гэдхээжэ, малаа уһална. Үнгэрһэн жэлдэ үбһэ ногоон һайнаар ургажа, энэ бүлэдэ тон ехэ дүнгэлтэ болоо. Мотокосилка­тай байжа, Эрдэм нүхэрынь үбһэеэ хүрэхысэ сабшаа.

Түрүүн арба гаран хонитой бай­даг һэн. Үлэн хооһон “хүдөөгэй хүхэ хүйхэрнүүд” бултыень барижархиха­дань, бэшэ ондоо хони үсхэбэрилхэеэ болинхой. Бодо малаа һайнаар ха­ража, ажахыгаа үргэдхэхэ һаналтай. Үхибүүдыньшье томо боложо, эжы абадаа хамһалсахаар бэлэн.

Заямха дээрээ гэр байраяа шэнэл­хэ, хото хорёонуудые барихаһаа эхилээд, ажал ехэ. Эндээ огородой эдеэ­шье ургуулна. Хүдөө нютагта залхуу хүн ажаһуужа шадахагүйл ха юм даа. “Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха” гэжэ оньһон үгэ мүнөө сагта нэгэ бага ондоо болгохоор. Хэбтэһэн хүнэй хээли алдатар, хэн тэ­рэниие тэжээхэб? Тиимэһээ хэбтэһэн хүн туража үхэхэ гэжэл зүбшүү хаш.

Сандановтан тэжээһэн малайн­гаа мяха тушаажа, мүнгэтэй болоно. Мүнгэнэй дары хэрэгтэй болоболнь, Могойто тосхоной мяханай комби­надта малаа амиды шэгнүүрээрнь килограммай 60-70 түхэригөөр ту­шаана. Эндэ нэгэдэхи болон дээ­дэ соортын шанарай мяха сэгнэдэг. Гэхэ зуура үсөөн лэ ушарта мяхан дээдэ шанарай сэнгээр абтана. Бэеэ хүсэһэн, гурбатай үхэр лэ дээдэ шанараар наймаалагдадаг. Мүн дэлгүүр дээрэ мяхаяа наймаашадта үгэхэдэнь, килограммынь 180-200 түхэригөөр абанад. Мяханай сэн, малшадай тала харабал, тон үнэгүй ха юм даа, харин дэлгүүр дээрэхи наймаашад ажалша зонһоо үнэгүйгөөр худалдажа абаад лэ, ехэ үнэ сэнтэйгээр наймаална. Энэ үнинэй сагһаа хэлсэгдэдэг, зүгөөр шиидхэгдэдэггүй асуудал.

Гэбэ яабашье, хүдөө ажахы эр­хилхэ дуратайшуул хүдөө буусануудаа һэргээжэ, табан хушуу малаа үсхэбэрилжэ, хара ажалай аша хүсөөр ажамидарна, үри хүүгэдээ тэжээнэ, хүл дээрэнь найдамтайгаар табина.

- Заямха руугаа зөөжэ ерэһэнээ нэгэшье шаналнагүйбди. Одоо гоё байна даа. Һуурин соогоо ажаһуугаа һаа, хэндэб даа ошожо, юуб даа хэжэ, сагаа һалгажа байха һэмди. Салин абадаг ажалтай бэшэ хадаа хүдөө га­зарта үмсынгөө ажал хэжэ ябахаһаа ямар ондоо һайхан юумэн байхаб даа, - гэжэ Марина Санданова тэмдэглэнэ.

Хотодо үнэтэйгөөр хүнэй гэр хүлһэлэн байрлажа, арай шамай са­лин абажа, өөрын гэргүй, элдэб бан­кын урьһаламжын мүнгэ түлэжэ яда­жа ажаһуухын орондо гэртээ тэхэрин бусажа, ажана тэнюун ажаһуубал дээрэ хаш. Зүгөөр... хүдөө нютагта өөрын буусатай, дүнгэхэ эжы абатай, үхэр малтай, үмсын ажахытайл һаа.

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг