​Бэеэ дааһан можо нютаг болоһоной түүхын баримтанууд

Байгша оной майн 30-да Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэ­лэй ойн баяр тэмдэглэгдэнэ. Түүхэ уудалхада, хэды удаа нэрээ һэлгэбэшье, бэеэ дааһан можо нютагай мүндэлһэниинь тон сэн­тэй бшуу. Ородой Холбоото Уласай эрдэмэй академиин эрдэмтэн Валерий Александрович Тишковой түүхын бодото баримтанууд дээрэ үндэһэлһэн хуряангы мэдээсэл уншагшадтаа дурадхахамнай.

1923 оной майн 30-да Буряад-Монголой АССР байгуулха тухай Бүхэроссиин түбэй гүйсэдхэхы хоро­оной Президиумэй тогтоол гараhан. Тиигэжэ РСФСР-эй Монгол-Буряад Ав­тономно можые (1922 оной январиин 9-дэ байгуулагдаһан) Алас Дурнын Уласай Буряад-Монгол Автономно можотой (1921 оной апрелиин 27-до байгуулагдаһан) ниилүүлһэнэй ашаар РСФСР-эй бүридэлдэ шэнэ можо ню­таг мүндэлһэн байна.

Бүри урид хоёр можо нютаг Зүүн Сибирьтэ болон Алас Дурнада граждан дайнай үедэ байгуулагдаһан юм. Харин Зүблэлтэ засагай түгэс тогтоһоной удаа Алас Дурнын Ула­сай хэрэг буураа һааб даа. Тиигэжэ буряадуудай ажаһуудаг бэеэ дааһан автономи байгуулха тухай асуудал тобойн гараа. Хоёр можо нютагуу­дые нэгэдүүлхэ хэрэгтэй гэжэ тэрэ үеын намай албанайхид бодоһон байна. Тиигэжэ дээрэ хэлэгдэһэн тогтоол баталагдаа, удангүй, июни­ин 13-да, Дээдэ-Үдые можо нютагай түб болгохо гэжэ ВЦИК шиидхэһэн. Хожомынь, 1934 ондо, энэ хотомнай Улаан-Үдэ гээд нэрлэгдээ бэлэй. Сен­тябрь һарада гол хуулиин зэргэтэй “Буряад-Монгол АССР-эй гүрэнэй байгууламжын дүрим” баталагдаа. Харин декабрь һарада Буряад-Мон­гол АССР-эй Зүблэлэй түрүүшын ху­ралдаан эмхидхэгдэжэ, тэрээн дээрэ уласай засаг зургаанууд һунгагдаһан байна. Тиигэжэ БМАССР-эй түбэй гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшээр буряад үндэһэн хүдэлөөндэ хам оролсоһон М.И. Амагаев һунгагдаһан (хожомынь тэрэ хамалганда абтаһан).

1930 ондо Буряад-Монголой АССР Зүүн Сибириин хизаарай бүридэлдэ ороһон байна. Зүгөөр 1936 ондо Зүүн Сибириин можо болон Буря­ад-Монголой АССР гэжэ баһал хоёр можо нютаг болон хубаараа. Удаада­хи жэлынь Зүүн Сибириин можоһоо Эрхүүгэй болон Шэтын можонуудые амяарлахадань, Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлһөө Усть-Ордын бо­лон Агын үндэһэн можонууд баһал илгаран гарашаһан юм.

1958 оной июлиин 7-до СССР-эй Дээдын Зүблэлэй Президиу­мэй зарлигаар Буряад-Монголой АССР Буряадай АССР гэжэ нэрэнь хубилгагдаһан.

1990 оной октябриин 8-да Буряа­дай Зүблэлтэ засагай социалис улас тогтоһон тухай тунхаглагдаа. Харин 1991 оной майн 24-дэ РСФСР-эй ара­дай һунгамалнуудай хуралдаан энэ шиидхэбэри баталһан байна.

1992 оной мартын 27-до Буряад Улас байгуулагдаһан юм. Нэрыень хубилгаһан хуули Буряадай АССР-эй Дээдын Зүблэл баталаа һааб даа. Нэгэ һара болоһоной удаа, апрелиин 21- дэ, Россиин арадай һунгамалнуудай хуралдаан дээрэ можо нютагай шэнэ нэрэ зүбшэгдэн баталагдаа бшуу.

Хэрбэеэ бүри урид Буряад-Мон­голой АССР-эй бүридэлһөө гараһан Агын Буряадай автономито тойрог 2008 оной мартын 1-дэ Шэтэ можодо хамааран орожо, мүнөө Агын Буряа­дай тойрог болоо һаа, Усть-Ордын Буряадай автономито тойрог 2008 оной январиин 1-дэ Эрхүү можын бүридэлэй болоһон.

Тиимэһээ мүнөө ажалаа ябуулжа байһан Буряад Уласай гүрэнэй заса­гай зургаанууд Буряад-Монголой ав­тономито можын, Буряад-Монголой АССР-эй болон Буряадай АССР-эй хэб маяг халан абанхай гэхэдэ болоно.