​Буряад эрдэмтэнэй буянтай сагаан зам

Даша-Нима Доржиев залуудаа

Улаан-Үдэдэ Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида Доржын Даша-Нима гэжэ манай Ага-Хангилһаа гарбалтай ехэ эрдэмтэн хүдэлжэ байдаг гэжэ аба эжыһээ, үбгэд хүгшэдһөө дуулаһан хүм. Агын багшанарай һургуулида һуража байһанаа болёод, 1974 ондо шалгалта барижа, дахинаа оюутан болоһомби. Энэ үеэр Даша-Нима Доржиевич манай hургуулида багшалжа эхилһэн юм.

Агаяа бусажа багшалаа

1975 оной намар оюутадай бай­рада Даша-Нима Доржиевич оро­жо, байдал һуудалыемнай хараад: «Да-а!» - гэжэ утаар таталан, һанаа зобонгёор толгойгоо һэжэрээд, юу­шье дуугарангүй гарашоо һэн. Нэгэ гэрхэн соо дүрбэн хүбүүд байгша һэмди.

Даша-Нима Доржиевич Ага голой урда бэедэ ажаһуудаг түрэлэйнгөө айлда байгаад, ябагаар ажалдаа ошодог байһанаа, эмшэлгын бай­шангай хажуудахи Клименкын нэ­рэмжэтэ үйлсөөр баригдаһан хоёр дабхар шулуун гэртэ байратай бо­лоо бэлэй. Шэнэ байрань уужам һаруул һэн тула сугтаа байхые нам­да дурадхажа, гурбан таhалгатай гэ­рэйнь нэгэн соо байдаг болобоб.

Тэрэ үедэ Агын багшанарай һургуули гурбан дабхар шулуун шэнэ байшантай боложо, Даша-Нима Доржиевич хэшээлэйнгээ һүүлээр буряад хэлэнэйнгээ кабине­дэй ханада үлгэхэеэ тусгаар стенд зо­хёон дархалаад, зурагай багша Доржо Гомбоевичто хандажа, Убаша-Цы­бик Онгодов, Цыбен Жамсарано, Ба­зар Барадин гэгшэдэй дүрэнүүдые тоһон шэрээр зуруулжа, тэрэ стенд дээрээ үлгөө бэлэй.

Тэрэ үе сагта буряад хэлэ бэшэг заахада хэрэглэмээр тусхай номууд, ди­дактическа материалнууд хомор һэн тула өөрөө суглуулжа бэлдэһэн дидактическа материалнуудые хэрэглэдэг байгаа. Хуушан монгол хэлэ, бэшэг шу­далха тусхай номууд үгы һэн тула Да­ша-Нима Доржиевич хэшээлнүүдтээ материалнуудые өөрөө бэлдэжэ, фото­аппарадаар буулгаад, тэдээнээ олон болгожо, оюутадаа һургаха. Саашадаа “Толон”, “Буряад үнэн” сонинуудта толилуулжа, арад зондо, багшанарта туһалһан байха.

Агадаа багшалжа байха үедөө хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат нэрэ зэргэтэй һэн. Ажалайнгаа хоорондуур хэлэ бэшэгэй докторой диссертаци дээрэ хүдэлжэ байгаа.

Тэрэ үеын дүримөөр долоон хо­ногой нэгэ дахин багшанарай урда политмэдээсэл үнгэргэдэгыень һананаб. Албанай хажуугаар гэр бүлын ажал заабол байха. Наһанайнь най­дамтай нүхэр Цыпелма абгайтаяа найман хүүгэдээ үндылгэжэ, га­рыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, аша, зээнэрээ харалсаха бу­янтай байгаа. Доржиевтанай хүүгэд Ивалга, Улаан-Үдэ, Монголдо ажал­лажа, үри хүүгэдээ үндылгэжэ, тэ­дээндээ хамһалсан, амгалан тайбан ажаһуунад.

«Боро хүбүүн»

Нютагайхидынь, түрэл гара­лайнь зон «Боро хүбүүн» гэжэ тэрэниие нэрлэдэг һэн. “Эндээ һургуулияа дүүргээд, эрдэм шудал­ха түсэбтэй Улаан-Үдэ ошохо бо­лоходомни, нютагайхидни намдаа арга шадалаараа харгын, эдеэ хоо­лой мүнгэ суглуулжа, туһа хүргэһэн юм”, - гэжэ Даша-Нима Доржиевич урмашан хөөрэжэ һуугша hэн.

Багша болоод байхадань, манай «Победа» ажахын «Хүндэтэ колхозник» гэжэ нэрэ зэргэ олгоходо, Да­ша-Нима Доржиевич ехэтэ хүхиһэн, баярлаһан юм. Олон тоото шагнал, медальнуудайнгаа хажуугаар, иимэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэндөө багша нютагайхидтаа тон ехэ баяртай, хүртөөhэн шагналынь юунһээшье үлүүгээр сэгнэдэг байгаа.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ, дайнай hүүлээрньшье үлэн хооһон сагта гэдэһээ үлдэдэг байһан тухайгаа Даша-Нима Доржи­евич хаа-яа дурсахадаа: «Гэдэһээ үлдэхэдөө, орой намар поли дээрэ ошожо, хүлдэhэн хартаабха түүдэг һэмди. Олоһоноо гэртээ асаржа, хүйтэн уһан соо угаажа сэбэрлэжэ, пүмпытэрынь бусалгаад эдихэдэ, ехэл амтатай хоол болодог һэн», - гэжэ хөөрэгшэ бэлэй. Даша-Нима Доржиевич буряад заншалаа ехээр сэгнэдэг, сахидаг зоной нэгэн һэн. Сагаалганай үедэ буряад дэгэлээ үмдөөд ябаха.

“Совет Армиин майор” нэрэ зэргэ­тэй, зунай амаралтада байхадаа, саг зуурын сэрэгэй албанда татагдаха.

Хаанашье ажаһуухадаа, ажалла­хадаа, түрэл нютагаа, үетэн нүхэдөө мартадаггүй, Ага-Хангилаа ерэ­хэдээ, үүри Бато-Цырен Ханда­маевтай мори тэргээр хүдөөгөөр ябажа амардаг бэлэй. Хүн зон­той уулзажа хөөрэлдэхэдөө, элдэб һонин, ушаралта ябадалнууд, ба­римтануудые блокнодтоо тэмдэ­глэжэ абадаг һэн. Даша-Нима До­ржиевичай бэшэһэн тэмдэглэлнүүд баян архив болоһон байха. Шэлэ­жэ абаһан мэргэжэлээ юунһээшье үлүүгээр сэгнэдэг, ажалдаа дура­тай, һуралсал-хүмүүжүүлэлгын, эр­дэм шэнжэлэлгын ажалда хэрэгтэй зүйлнүүдые худалдан абажа, сали­найнгаа нилээд хубиие гаргашалдаг, энээндэ мүнгэ гамнадаггүй бэлэй.

Гоё гоо хубсаһа үмдэжэ ябадаггүй, юрын хубсаhа үмдөөд, һүтэй ногоон сайгаа уужа, хони­ной, үхэрэй мяхаар шанаһан шүлэ эдихэ дуратай һэн. Һуралсалайнгаа дэбтэрнүүдые арhан хара сүүмхэ соо хээд, ехэнхидээ ябагаар, зарим­даа велосипедээр ябаха.

Ядаһан тулиһан зондо туһалхые оролдохо. 1977 оной үбэл өөрынгөө мүнгөөр намайе Улаан-Үдэ абажа ошоходонь, ехэтэ баярлаһанаа огто мартадаггүйб. Һайрхаха, һаахарлаха дурагүй, бэшэһэн, хэблүүлһэн номуу­даа хүндэ харуулхаяа аягүйрхэдэг: «Орхи саашань, яахашниб», - гэхэ. Сугтаа байхадаа, эрдэмэй дид- докторойнь диссертаци арай гэжэ, аргадажа байжа хараа һэм. 1955 ондо хэлэ бэшэгэй эрдэмэй канди­дат нэрэ зэргэтэй болоһон.

Эрдэмэй докторой солотой

1994 ондо «Хуушан монгол бэ­шэг» гэһэн темээр эрдэмэй доктор­ой нэрэ зэргэ хамгаалһан. 2002 ондо Улаан-Үдэдэ хэблүүлһэн «Мүнөөнэй буряад хэлэн, морфетикэ» гэһэн ажалынь эрдэмтэнэй һүүлшынь бүтээл болоно. Агада ерэжэ, энэ номоороо буряад хэлэнэй багша­нартай семинар үнгэргэхэдэнь, Да­ша-Нима Доржиевичтай уулзажа, тус хүдэлмэрииень гар бэшэгтэйнь Агын музейн жасада бэлэг болгон үгүүлһэндээ урматай ябадагби.

Эрдэмтэнэй харгы зам гээшэ тиимэшье бэлэн бэшэ, болдогтой солдогтой байдаг гэжэ Даша-Нима Доржиевич хаа-яа хэлэдэг байгаа. Үе сагай «дулаархада», Буряадай дэ­эдэ һургуулида дахинаа уригдажа, хуушанайнгаа ажалда бусаһан юм. Эндэ дахин ажаллаха үедөө анхан эхилһэн эрдэм шэнжэлгынгээ ажал түргэдхэжэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой, профессорэй нэрэ зэргэ­тэй болоһон ааб даа.

Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулида багшалжа байхадаа, зуниинь Агаяа ошожо, тэндэ оюутад болохо хүүгэдһээ шалгалта абадаг һэн. Энэмнай үнэндөө хүнгэн ажал бэшэ. Багшын хёрхо нюдөөр шэ­лэжэ абаһан эдиршүүлынь хойшо­доо ядамаггүйгөөр дээдэ һургуули дүүргээд, Шэтэ можын, Буряад Уласай нютаг нугануудта мүнөөшье хүдэлһэн зандаа.

Багшынгаа заабари һанажа ябадагби

Даша-Нима Доржиевич намда заабаринуудые үгэхэдөө: “Хүнтэй зохидоор хөөрэлдэжэ ябаха, хөөрэһыень хадуужа, бэшэжэ абаха хэ­рэгтэй, хамар доро хахархай аман байна гэжэ шашажа ябаха хэрэггүй, дуулаһан, хараһанаа дахин шэнжэ­лэн шалгажа үзэхэ юм, бүтэ бүтүү тэбдэжэ болохогүй, бэшэһэнээ ар­хивай саарһануудтай сасуулжа, наринаар хаража үзөөд, дахинаа зэргэсүүлэн шагнаха юм”, - гэжэ хэ­лэдэгыень ходо һанажа, сэдьхэлдээ баясажа, сэгнэжэ, ажабайдалдаа хэрэглэжэ ябадагби. Ага тойрогой Дотоодын хэрэгүүдэй зургаанай, Могойтын Дотоодын хэрэгүүдэй таһагай түүхэ бэшэлсэхэдээ, бу­садшье номуудые бүридхэхэдөө, багшынгаа хэлэһэн үнэтэ һургаалнуудые һанажа ябаһамни, ехэ туһатай, үнэтэй байгаа.

Тоогүй олон номууд, статьянууд

Даша-Нима Доржиевич буряад арадайнгаа хэлэ бэшэг, түүхэ нам­тар наринаар шэнжэлһэн хүнүүдэй нэгэн. Тон шухалань гэхэдэ, үндэһэн араднай өөрын хэлэ бэшэгтэй, соёл болбосоролтой гэжэ тодорхойлһон олон тоото номуудые хэблүүлжэ, эрдэмэй ехэ ажал бүтээһэн эрдэм­тэн гээшэ. Хэһэн бүтээһэн ажалы­ень, хэблэжэ гаргаһан номуудыень, элдэб сонинуудта, сэтгүүлнүүдтэ толилуулһан статьянуудыень дур­даха болоо һаа, тоогүй олон гэхээр. Зарим бүтээлнүүдыень тодорхой­лон дурдабал: «Эртэ урда сагай буряад хэлэн» (1964); «Мүнөөнэй буряад хэлэн. Синтаксис. Баг­шын дунда һургуулида үзэхэ ном” (1966); «Буряад хэлэнэй причастна, деепричастна обородууд. Эрдэмтэ­нэй суглуулбариһаа» (1969); «Бу­ряад хэлэндэ тусгаарлаха (онсолхо) зарим тэды асуудалнууд. Буряадай Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Багша­нарай институдай эрдэмтын тэм­дэглэл» (1970 он, ХХХVII выпуск); «Буряад хэлэн: дунда һургуулиин 8-9-дэхи классуудта үзэхэ синтак­сис»; «Хуушан буряад хэлэн: Багша­нарай училищида үзэхэ ном» (1993); «Хуушан буряад хэлэнэй хрестома­ти»; «Буряад арадай хуушан буряад бэшэгэй хэлэн»; «Мүнөөнэй буряад хэлэн. Морфетика” (2002) гэхэ мэтэ. Эртэ урдын үзэг бэшэгэй памят­нигууд болон буряад хэлэ шудалха түүхэтэ дидактическа олон тоото номууд болон материалнуудыень тоолобол, угаа олон юм.

Даша-Нима Доржиевич Доржиев буряад хэлэ бэшэгэй, соёлой түүхэдэ өөрынгөө горитой ехэ хубита оруул­жа, Буряад Уласай, арад зонойнгоо түүхэдэ алдарта нэрэеэ мүнхэлһэн хүн. Хүндэтэ ехэ багшымнай энэ дэлхэйһээ халин ошоошье һаань, хэжэ ябаһан ажал шабинарынь саа­шадаа үргэлжэлүүлжэ, аша гушана­рынь нэрыень нэрлүүлжэ ябахал даа.

Цыдендоржо ЖАМСАРАНОВ, Ага тойрогой Дотоодын хэрэгүүдэй албан зургаанай пенсионер, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ