​Галай заяашые хүндэлхэ шухала

Һүүлэй хэдэн жэлнүүдэй туршада түймэр ехээр һүжэржэ, оршон тойронхи байгаалимнай, адуу малнай, бүхы зэрлиг амитадшье ямар ехэ хохидол­до ороно гээшэб. Хэр угһаа манай угсаатан Эхэ бай­гаалиин заршам сахижа, хуули ёһыень хазагайруулангүй ажаһуугаа. Гал гээшэ юун гээшэб, хайшан гэжэ тахихаб, ямар хандаса галда хэрэгтэй гээшэб? Эдэ болон бусад асуудалнуудта “Алтан сэргэ” гэһэн бөөнэрэй бүлгэмэй түрүүлэгшэ Будажаб Ширеторов харюусажа үгэбэ.

- Будажаб Пурбуе­вич! Галай аюулта ушар­нуудай тохёолдоходо, хүн зон, үнэхөөрөөшье, элинсэгүүдэйнгээ захяа заршамда анхаралаа хандуулжа эхилэнхэй. Хэр угһаа хойшо буряад уг­саатан Галайнгаа эзэндэ тусхай хандасатай байгаа гэдэг. Энээн тухай тодор­хойгоор хөөрэжэ үгыт.

- Урда сагһаа буряад уг­саатан, бүхы арадуудшье Гал гээшэ тон шухала эхи­тэй гэжэ ойлгодог байгаа. Гал бидэниие дулаасуулха, хооллуулха, харгы замыем­най гэрэлтүүлхэ, бузарһаа арюудхаха, бүхы аюулһаа халхалха үүргэтэй юм. Зам­буулиншье хараад үзэхэдэ, алтан һайхан нарамнай га­зар дэлхэйе шарана. Манай угсаатанда Гал хадаа тон шухала удхатай: урдандаа хүн бүхэнэй мүндэлжэ бай­ха үедэ галыень бадараажа, харгы замыень гэрэлтүүлдэг байгаа. Сагай ошоходо, энэ ёһолол бага-сага мартагдаа, харин зүблэлтэ үедэ бүри орхигдоо. Зүүн зүгһөө Буд­дын шажан нэбтэрээ, баруун тээһээ хэрээһэтэн ерээ. Тиин манай ёһо заншал мар­тагдаа. Хүн бүхэн мүндэлэн түрэхэдөө, Онго тэнгэриһээ бууһан эрьесэтэй.

Хүн түрэхэһөө нэгэ наһа нэмэдэг. Умай соо бии боло­ходоо, газар дэлхэйдэ хүн боложо түрэхэдөө, нэгэ наһа нэмэдэг гэлсэдэг. Үхибүүнэй нара харамсаарнь, тон түрүүшын галыень бадара­адаг бэлэй. Энэ үйлэ угайнь дархашуул, ехэ уг холбоошо, ехэнхидээ бөөнэр бүтээдэг һэн. Үхибүүн уг гарбалаа­раа дамжуулһан үлгытэй байгаа. Хэды үе, хэды хүүгэд энэ үлгы соо тэнжээгдэ­эб гэжэ тэмдэглэдэг һэн. Һаратай болоходонь, уг гар­балайнь дамжуулһан харгы алдахагүйнь тула тэнгэри­тэй холбоһон харгыень үлгы соо зүб баридаг юм.

Хүн тэнгэриһээ буужа, га­зар дэлхэй дээрэ түрэхэдөө, өөрын харгытай байдаг. Га­лыень бадараахадаа, ёһо заншалаа угтайнь холбожо, газар дэлхэйтэй, уг гарбал­тай, өөрын табисууртай, тэмдэгтэй хүн түрэбэ; иимэ угтай, энэ газар дэлхэй дээ­рэ буудалтай, харгытай ябаг, хорон бузарта бү хадхуулаг гэжэ энэ үйлэ бүтээдэг һэн.

- Урданаймнай за­рим ёһо заншал мартаг­даа. Тиихэдээ ган гасуур, түймэрэй аюулта ушарнууд хүн түрэлтэнэй ал­дуу эндүүһээ болоно гээ­шэ гү?

- Тиимэ даа. Хэр угһаа сахижа ябаһан заншалнуу­дые мүнөөнэй зоной дутуу ядуугаар мэдэжэ ябаһанһаа түймэр гасаал болоно. Бай­гаалимнай өөрын эхитэй амиды юумэн ха юм даа. Тиимэһээ саашадаа гаса­алда, аюулда орохогүйн тула алдуунуудаа заһаха хэрэгтэй. Галнай сухалда­бал, ехэ аймшагтай, ямар­шье юумэндэ тогтохогүй, торохогүй бшуу. Бидэ Гал заяашаар ажамидарна, бүхы наһандаа абарагдажа ябана ха юм бибди.

Хүнэй айл болоходонь, хоёрдохиёо галыень бада­раадаг заншал байгаа. Шэнэ отогтой, гэртэй болоходонь, саашань дамжуулха уг гарба­лай эхи табиха.

- Гал бадарааха заншал тухай ойлгуулжа үгыт даа. Хайшан гэжэ заншалаа алдангүй, эхи табидаг бай­гаа гээшэб?

- Хүн гэрээ барихадаа, үүдэеэ урда зүг руу харуул­даг: ехэ тэнгэридэ угтамжа болоно. Наранай элшэ туяа зүүн-урда зүгһөө ерэдэг, на­ран шанха дээрээ урда зүгтэ байдаг. Үүдэмнай урда зүг руу харахадаа, галнай дун­даа, тоонодо, байдаг. Хүн гэртэ орожо ерэхэдээ, зүүн талаһаа эрьежэ, нара зүб тойроно.

Хүнүүд түлеэ залһаяа эр­тын хабараар бэлдэжэ, зун­даа хатаадаг байгаа. Сааша­даа ганса хуһан түлеэгээр бэшэ, мүн малайнгаа аргал хатаажа, галаа түлидэг һэн. Аргал гээшэ ехэ дулаа үгэдэг, хүндэтэй түлишэ бэлэй.

Тэнгэриин холбоотой дархашуул гал бадараадаг байгаа. Урдандаа шиирэ, зу­руул, зайн галшье үгы һэн ха юм даа. Тиимэһээ гал гээшэ ганса дархашуулда байгаа. Дарханаймнай гэртэ хэтэ бии һэн. Өөрынгөө жэшээ дээрэ хэлэбэл, минии үбгэн абаһаа үлэһэн хэтэ дам­жуулагдажа, намда хүрэжэ ерэһэн. Би мүнөө тэрэнээ һахюуһан болгоод, нарина­ар абажа ябадагби. Галаа хэтээр сохижо носооходоо, уляаһан модоной холтоһоор бадараадаг.

- Пеэшэнэй утаа хаяхаа һанахадань, уляаһан модо­ор галаа түлихэдэ, утаан гарахаяа болидог. Уляаһан модон удхатай гээшэ гү?

- Уляаһан модон - хо­рон бузарта хадхуулхагүй, хамгаалалта, даралта хэ­дэг модон. Энэ модоор Га­лай сэбэр эхи татана – муу юумэ оруулхагүй гэһэн уд­хатай. Гал бадараахадаа, һэргээхэдээ, арсаар, ганга ногоогоор арюудхажа, сэбэ­рээр, наринаар абажа ябаха. Арса хадаар ургадаг, харин ганга бүхы тала дайдыемнай бүрхөөнхэй. Ганга суглуулжа арюудхадаг, сэбэрлэдэг бай­гаа.

Мүн хуһан модоёо хатаа­даг һааб даа. Галаа хүндэлжэ, хуурай түлеэгээр түлихэ. Модоной үзүүрээрнь галда хэхэгүй, хабшаг, шэлээбэреэр тоншохогүй – гал гом­дохо. Үзүүртэй юумээр гал худхажа, гасаалжа болохогүй, хабшагаар баряад, газаа гар­гажа, сохижо унтараахагүй. Үбэлдөө газаашань гаргаад, саһан соо хаяха гээшэ галаа гомдохоохо, бузарлаха үйлэ юм. Тиигэжэ хүнэй харгы хаагдана, айлшадтнай гү, али түрэлэйтнай хүн гэмтэ­жэ, уһанда орожо, аюулшье боложо магад. Бүхы юумэн харюулгатай ха юм.

- Галаа эдеэлүүлхэ, хо­оллуулха, хүндэлхэ гэдэг. Энэнь ямар удхатайб? Гал заяашые баясуулха гэнэ гү?

- Галай Заяаша бии юм даа. Үндэр Ехэ тэнгэриин Сахилгаан Сагаан тэнгэри­ин Солбон Буурал баабай зали татажа, харгы гаргаһан, улаан гал һэргээһэн юм. 77 тэнгэринэр тэнгэриһээ дамжажа ерэһэн Сахяадай Буурал баабай галыемнай һэргээжэ, айл аймагай отог һэргээжэ, галыень бадараадаг. Ханилһан ханяабша нүхэртэеэ, Сахали хатан эжытэеэ тон Галай эзэд бо­лоно. Дархашуулнай галаа һэргээхэ, Сахали эжымнай тон наринаар галаа сахи­ха, эдеэлүүлхэ, хооллуулха, хүндэлхэ. Галай заяашад - Сахяадай буурал баабай, Са­хали хатан эжы.

Галаа шара тоһоор хо­оллуулха гэдэг. Тоһоёо хайлуулжа, бусалгажа, галаа хооллуулха. Дасандамнай­шье зула шара тоһоор бада­раадаг. Тон хүндэтэй ямар­шье хоол ехэ удха шанартай, сагаан эдеэнэй амта шэмэ болоно. Мүнгэн аягатай шара тоһоор, шандаган ша­ра-улаан сайгаар хүндэлдэг. Мүн хатан хараяа үргэдэг.

- Хатан хара гэхэдээ, архи хэлэдэг гү?

- Хатан хара гэхэдээ, ур­дын урда заншалһаа эхитэй юм. Анхан сагта манай бу­ряад арад нүүдэл байдалаар ажаһуугаа. Үхэр малаашье баридаггүй, ан гүрөөлөөр бэеэ тэжээжэ ябаа. Тии­хэдээ Булагай хатан хара – булагай уһа тэнгэридээ үргэдэг байһан. Тэнгэри замбуулинһаа шииг нойто оруулхыень гуйжа, ган га­суур болонгүй, ан гүрөөл хоол хошотой ябаг лэ гэжэ гуйлта барижа, үргэжэ ябаа. Һүүлдэнь гэрэй амитадые үсхэдэг, үхэр малаа баридаг болоходоо, һү үргэдэг бо­лоо бшуу. Һүнһөө гадна, са­гаан табагай дээжэ, ээзгэй, зөөхэй, нэрэмэл тогооной архияа үргэжэ, эгээл уһан Хатан хара гэжэ нэрлээд, Галай эзэн заяашаяа хоол­луулжа, хүндэлжэ ябаа. Гэхэ зуура, мүнөө сагта нэрэмэл тогооной архи хомор боло­жо, наймаанда байһан архи хэрэглэдэг болоо. Энэ архи хоротой хоол ха юм даа, то­гооной архи - эм дом. Манай арад тогооной архи бариха­даа, хэм соогоо уужа, ухаагаа манаруулангүй, хүн шанараа алдангүй ябаа. Мүнөө үеын залуушуулда архиин хорон тухай ойлгуулхал ёһотой. Наймаанай архи гээшэ хатуу, хүнэй бэедэ хоро хэдэг, үбшэ хабша бии болгодог хорото ундан гээшэ.

- Зай, Будажаб Пур­буевич, энэ мүнөөдэрэй хөөрэлдөөмнай хүн зондо, илангаяа ургажа ябаа залу­ушуулда аша туһатай гэжэ тэмдэглэе. Тиин бүхыдөө багахан тобшолон хэхэм­най гү?

- Галаймнай эхин заяа гэжэ бии. Хүн бүхэн өөрын галтай, өөрын харгытай байха ёһотой. Үри хүүгэдэй аюулгүй, гасаалгүй яба­хын түлөө галаа хүндэлжэ ажаһууха шухала. Үхибүүнэй һайн, ажана тэнюун ажаһуу- хын тула галыень һэргээжэ, харгыень гэрэлтүүлжэ байха хэрэгтэй. Галнай бүхы ами­даралаймнай тон шухала үндэһэ һуури гээшэ.

- Зүб даа, удаадахи ду­гаарта хайшан гэжэ галаа арюуханаар абажа, сахижа ябаха тухай хөөрөө дэлгэ­хэбди. Харин мүнөө тан­даа олон уншагшадайн­гаа зүгһөө халуун баярые хүргэхыемни зүбшөөгыт, һайнта даа!