​Түүхэ иран харая

Буряад Уласай 95 жэлэй ойн баярта зорюулагдан, олон тоото хуралдаанууд үнгэргэгдөө юм. Тэрэ­нэй нэгэниинь байгаали хамгаалгын асуудал­нуудта хабаатай байгаа. “Уларил болон оршон байдалай хубилалтануудай нүлөө” гэһэн хуралдаанда олон эрдэмтэд хабаадаа.

Мүнөө үедэ дэлхэйн хүн түрэлтэн олон янзын бэрхэшээлнүүдтэй ушарна: зарим тээ хүн зоной дан олоор үдэлгэ болон нүгөө тээгүүр дан үсөөн түрэлгэтэй; эдеэ хоолой муудажа дуталдахатай болон оршон тойроной, агаар уһанай бузарлагдажа, байгаалиин элдэбын шанга аашатай үйлэнүүд даншье һаа ехээр дэлгэрээ.

Сагай уларил һүүлэй үедэ эрид хубилжа, ган гасуурһаа элһэн губиин добтолго, ой модоной хосо­ролго, ан амитадай, хорхой шумуулай болон элдэбын жэжэ бодосуудай үсөөрэлгэ, ашагта малтамалнуудай нөөсэнүүдэй барагдаха туйлдаа хүрэлгэ, оршон тойроноо бузарлалга гээд лэ олон-олон асуудалнууд дэлхэйн хүн түрэлтэнэй урда дээрэ дээрэһээ, хойно хойноһоо гаражал байна.

Манай эндэшье баһал эдэ шэнжэнүүд бага ехээр­шье һаа, үзэгдэжэл байна: хүн зоной бог, үйлэдбэриин хорото бодосууд жэлһээ жэлдэ элбэгжэжэ, газар дайдаяа, уһа голнуудаа бу­зарлана; ой модоёо хайра гамгүйгөөр отололго гол горхонуудаа шэргээжэ, ойн түймэрнүүдые һүжэрөөнэ. Гэнтэ уһа голнуудай үерлэлгэ гэхэдэ, гол гор­ходой, нуур сөөрэмүүдэй уһанай шэргэлгэдэ сэхэ хабаатай гээд лэ тооложол баймаар.

Байгал далайн уһанай нөөсын 73 хубинь манай гүрэндэ болон 27 хубинь Монголдо бүридхэгдэнэ. 1990 оной һүүл багаар уһа багатай жэлнүүд эхилжэ, мүнөө болотор үргэлжэлнэ. Үнгэрһэн үбэл саһа ехэ­тэйшье байгаа һаа, ха­барнай хагсуу һалхитай байба. Урдандаашье иимэ үзэгдэлнүүд ушардаг байһан юм байна. XVIII зуун жэ­лэй эхиндэ 25 жэлэй турша­да ган гасуур тохёолдоһон байгаа. Мүн 1835 онһоо эхилжэ, 1854 он болотор уһа голнуудай багадан шэргэлгэ, түймэрнүүдэй һүжэрэлгэ үзэгдэһэн юм. Юрэнхыдөө, иимэ хуурай ган үенүүд 130-140 жэл соо үзэгдэдэг юм гэжэ Ёндон Гармаев, Сергей Андреев эрдэмтэд тоолон шэнжэл­жэ гаргаа. Энэ хадаа сагай уларилһаа сэхэ дулдыдана.

Ойн түймэрнүүд һүүлэй үеын мэдээгээр эгээл ехээр 1943-1944, 1953- 1954, 1996, 2003, 2008- 2009, 2014-2015 онуудта һүжэрһэн байна. Эгээл ехэ түймэр 2015 ондо болоо. Энэмнай ган гасуурһаа болохоһоо гадна, гүрэн түрын бутаран һалажа, ор­шон байдалаа хараха, хар­галзахаяа болижо, ой модоёо хамгаалха эмхинүүдэй үгы болоһонтой сэхэ холбо­отой. Хажуугаарнь ой мо­дон хайра гамгүйгөөр тай­рагдана.

Ой модоной ашаар лэ ажаһуунабди гэжэ булта ойлгожо байгаашье һаа, нюдөө аняад, шэхээ та­глаад, амаа хаагаад һуугаабдил даа. Тиигэбэшье энэ амин шухала асуудал арад зомнай ойлгожо эхи­лээ гэжэ һая үнгэрһэн үйлэнүүд гэршэлбэ. Захын аман Захааминай бүгэдэ зон ой модоо хюдуулхагүйбди, ой тайгаяа хаража, хамгаал жа байхабди гэжэ шангаар мэдүүлээ.

“Мүнөөдэр эдихэ уушханһаа үглөөдэр эдихэ өөхэн дээрэ” гэжэ ара­дай сэсэн үгэһөө удха­лан, мүнөөдэр амтархажа, бүхыгөө зоогложорхёод һуунгүй, үглөөдэрэйхиеэ хаража, ерээдүйнгөө үеынгөө аза жаргалай түлөө оролдое гэһэн арюун һайхан бодолдо ерэжэ, һанал бодолоо элирхэйл­жэ, хүсэ шадалаа элсүүлбэ ха юм. Бүхы зомнай иигэ­жэ ганса ой тайгаяа бэшэ, түрэл һайхан байгаалияа жэнхэни ёһоорнь байлгаха­яа оролдохо ёһотой. Гүрэн түрын засаг зургаанай хэды ехэшье һаань, “ара­дай хүсэн ехэ, зоной хүсэл хүсэтэй” гэһэнэй ёһоор, булта эб хамта түрэл тоон­тынгоо, түрэһэн дайдынгаа һалбаран хүгжэхын түлөө оролдое.

Энэ талаар хүдөө ажахы­нууд ехэ ажал ябуулхал даа гэжэ һанагдана. Бэлшээриин, сабшалангай газарай дуталдабал, яажа малаа үсхэхэб гэһэн асуудал сэхэ гараад ерэнэ ха юм. Тиихэ­дэ газар уһамнай гүрэнэй болон өөрын нютагай гэжэ хубаалгаатай байхадаа, баһал хүшэр байна. Хүн зон олошоржо, газар дайдаяа хубаан эдлэхэдээ, баһал урданайхияа һанана. Хэды сагай үнгэрбэшье, элинсэг хулинсагай эдлэжэ байһан буусанууд байна. Мүнөө сагай эрхээр улад зомнай тоонтоёо тахиха ёһонуудые үнгэргэнэ.

Уряанайнгаа заншала­ар эдэл үдэрнүүдтэ уула обоонуудаа тахижа байнабди. Эндэһээ тэмдэглэхэдэ, хаана-яанашье ажаһуудаг, һурадаг, алба хаадаг, хүдэлдэг хүнүүд - хэншье болог, тоонто ню­тагайнгаа эзэд һахюуһадай харалтагүйгөөр хаанашье, юунэйшье урда орохогүйбди гэжэ ойлгохо болоо.