​Эб найрамдалай мандахын түлөө

Светлана Целовальниковагай гэрэл зурагууд

Монголой Үндэһэнэй түүхын музейдэ Буряадай эрдэмтэн, шажан мүргэлэй болон олониитын габьяата ажал ябуулагша, гэгээрүүлэгшэ, дипло­мат, Цанид Хамба лама Агван Доржиевай дурас­хаалай үзэсхэлэн нээгдээ.

Энэ хэрэг Монго­лой Үндэһэнэй музейн хүдэлмэрилэгшэд болон Агван Доржиевай нэрэм­жэтэ жаса үүсхэн бүтээгээ. Үзэсхэлэн нээлгын баярта Монголдо Ородой Холбо­ото Уласай элшэн сайдай зүблэгшэ Рэгзэн Ракшаев, хүршэ гүрэнэй Юрэнхылэг­шын зүблэгшэ Цоодолой Хулан, Буряад Уласай Ара­дай Хуралай Түрүүлэгшын зүблэгшэ Александр Абиду­ев, Агван Доржиевай жасын түрүүлэгшэ, Асагадай да­санай шэрээтэ Тарба лама, Түнхэн аймагай Хойморой дасанай шэрээтэ Даша лама, Монголой Үндэһэнэй музейн захирал Сүхэ-Баатар болон бусад хабаадаа.

Эхиндэнь Монгол Уласай соёлой габьяата зүжэгшэн, морин хуур дээрэ ара­дай аман зохёол түүрээн гүйсэдхэдэг Ягваан Агван Доржиев тухай тобшохоноор хөөрэжэ үгэбэ.

- Агван Доржиев ха­даа Түбэд болон Монгол гүрэнүүдэй хоорондохи ха­рилсаанда сэгнэшэгүй ехэ аша габьяатай, 1912 ондо баталагдаһан эб найрам­далай, хани харилсаанай хэлсээнэй үндэһэ зохёон та­билгада тон ехэ хубитаяа оруулһан хүн гээшэ, - гэжэ тэрэ онсолбо.

Монголдо Ород гүрэнэй элшэн сайдай зүблэгшэ Рэг­зэн Ракшаев үзэсхэлэнэй нээгдэһэн ушараар бүгэдэниие амаршалаа.

- Агван Доржиев манай гүрэнэй эрдэмтэн, шажан мүргэлэй болон соёлой, олониитын ажал ябуул­хын хажуугаар дипломат байһан. Олон жэлэй туршада Түбэд, Монгол болон Ород гүрэнүүдэй хоорондохи хани харилсаа бэхижүүлгэдэ го­ритой нүлөө оруулһан юм, - гэжэ тэрэ мэдээсэбэ.

Хойморой дасанай шэ­рээтэ Даша Шарлахаев энэ үзэсхэлэндэ бэлдэхэ талаар ехэ ажал ябуулаа. Тэрэ Аг­ван Доржиевай барюулһан Санкт- Петербургын дасанда 1993 онһоо һураһан байна. Буряад-монголшууд тэндэ хамтаржа, бурханай дүрсэ бүтээһэн байха юм.

- Агван хамба хадаа 1854 ондо, бар жэлдэ, бар һарада, бар үдэр, бар сагта, түрэһэн юм. 7 наһатайһаа дээдын ехэ ламанарта заалгаһан, гэгээн ехэ римбүүшэнүүдһээ адиста хүртэжэ, һүүлдэ 13 дугаар Далай ламын багша болоһон юм. Манай Хойморой дасан байгуулһан габьяатай, - гэжэ Даша лама мэдээсэбэ.

Удаань хүндэтэ айлшад, сугларһан зон үзэсхэлэнэй дэлгэгдэһэн танхим руу оро­бод. Агван Доржиевай нэ­рэмжэтэ жасын түрүүлэгшэ, Асагадай дасанай шэрээтэ Тарба лама үзэсхэлэн тухай хөөрэжэ үгэхэдөө, Цанид Хамба ламын бүхы монгол­шуудай нэгэдэлэй түлөө оролдожо ябаһыень онсо­лон тэмдэглээд, Асагадай дасанһаа гараһан хамбанар тухай мэдээсэбэ. Илангаяа Чойнзон–Доржо Юролтуев тухай хөөрөөн сугларагша­дые ехэтэ гайхуулаа.

- Энэ хамбамнай Ород гүрэнэй хаанай нагасын ууш­хые шонын уушхаар һэлгэжэ, ами наһыень абарһан хүн гээшэ. Түүхэдэ энэ ушар тухай хүсэд дурдагдадаггүй. Гэбэ­шье иимэ гайхамшаг лама­нар манай хори буряадһаа гараһан юм. Танай Забхан аймагһаа 9 хутагта гараа, Асагадай дасанһаа долоон хамба гараа. Ондоо иимэ да­сан үгы бшуу даа, - гэжэ Тар­ба лама тэмдэглэбэ.

Үзэсхэлэн үзэһэнэй удаа “дүхэриг шэрээ” үнгэргэгдэжэ, Монгол гүрэнэй Юрэнхылэгшын зүблэгшэ Ц. Хулан баярай үгэнүүдые хэлэбэ.

- Мүнөөдэр дэлгэгдэһэн үзэсхэлэн Будда бурханай түрэһэн үдэртэ тудалда­жа, ехэ удха шанартай хэ­рэг үйлэдэгдэбэ гээшэ. Тус үзэсхэлэн Агван Доржиев хэн байгааб, монголшуудта энэ түүхэтэ нэрэ ямар үүргэ дүүргээб гэжэ мэдэхэ арга мүнөө үеын зондо олгоно. Бидэ арадайнгаа үндэһэ мартаха ёһогүйбди. Нэгэ ша­жан мүргэлтэй, нэгэл соёл­тойбди. Дэлхэй дээрэ бага, ехэ яһатан гэжэ байдаггүй. Гүрэн бүхэн өөрын соёлтой, шүтэхэ шажан мүргэлтэй, тэрээгээрээ омогорхохо ёһотой. Ород гүрэндэ нии­гэмые шэнжэлдэг эрдэмэй (обществоведениин) хахад хубинь лэ буддын шажан шудалдаг гэжэ би дуулаһан байнаб. Юрэнхылэгшэ Вла­димир Путин шажан шэн­жэлдэг эрдэмтэдтэ Ород гүрэнэй үдэртэ шагнал ба­рюулаа бэлэй. Бидэ Буддын шажан шудалалгада гол ан­харал хандуулха ёһотойбди. Арад зониие номнолтойнь танилсуулха талаар ажа­лаа суг ябуулхабди. Буддын шажан хадаа эгээл хайха­рамжатай, энэрхы сэдьхэ­лэй мүргэл гээшэ. Тиимэһээ бидэ суг хамта бүхы дэлхэй дээрэ эб найрамдалай ман­дахын түлөө ажалаа ябуулха ёһотойбди, - гэжэ Ц.Хулан тэмдэглээ.

Үзэсхэлэндэ Монго­лой буряадуудай олоороо ерэһэниинь ехэ һайшаалтай. Түмэр замай сониндо мүнөө сагта хүдэлжэ байһан Да­баагай Пагвасүрэн бүхы наһаараа Монголой түймэр саралгын, түмэр замай ажа­хынуудта, залуушуулай бо­долгын таһагта ажаллаа.

- Би энэ үзэсхэлэн үзэжэ байхадаа, ехэ таатай, талаантай саг болоод байна гэжэ мэдэрнэб. Агван Доржиев тухай нэгэл багахан ном ун­шаа бэлэйб. Мүнөө иимэ ехэ мэдээсэл абахаар зүйлнүүд эндэ дэлгэгдэбэ. Агван Доржиев хадаа бүхы талын бэ­лигтэй хүн, бидэнэй дахажа ябаха гэрэл гээшэ, - гэжэ аха­тан хэлэбэ.

Пагвасүрэн ахатанай абань Зэдэ аймагһаа гараһан юм. Эжынь Мухар-Шэ­бэр аймагһаа гарбалтай. Үнгэрһэн зуун жэлэй 20-ёод онуудаар Монгол руу нүүжэ ерэһэн намтартай. Сэлэнгэ мүрэнэй буряадуудай ниитэ эблэл байгуулжа, Сэлэнгэ, Хүбсэгэл мүрэнүүдэй, Бай­гал далай шадар ажаһуудаг буряадууд нэгэдэжэ, эб най­рамдалай, байгаалияа суг хамгаалгын ажал ябуулна. Тээмэндэ энэ эблэлэйхид Буряад Уласай Толгойлог­шо Алексей Цыденовтэй болон соёлой сайд Соёлма Дагаеватай ажалай хэрэгээр уулзаһан байха юм.

Монголой Болбосоролой ехэ һургуулиин багша, эр­дэмтэн, Монголой буряад судлалай түб байгуулагша Мягмарсүрэнэй Одмандах энэ үзэсхэлэндэ бэлдэхэ хэ­рэгтэ хамһалсаа.

- Хэдыхэн һарын урда тээ Даша лама хандажа, үзэсхэлэн эмхидхэхэ тухай дурадхаһан байгаа. Англи болон ород хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн мэдээсэлнүүдые монгол хэлэндэ оршуулжа, эдэ гэрэл зурагууд үзэмжэдэ бэлдэгдээ. Ехэ аша туһатай үзэсхэлэн дэлгэгдэбэ, - гэжэ Одмандах тэмдэглээ.

Буряад яһанай, шарайд омогой Сагаадайн Мүнхэ- Болодой уг гарбал Ага нютагһаа һабагшатай.

- Минии аба эжы хоёр 1920-ёод онуудаар Хин­гаан зөөжэ ябаад, Монгол руу Хэрлэн голой Хайлаар, Шэнэхээнһээ Халхын гол Нэмэриг Дорнод аймагай хамагай зүүн-урда тээ ню­тагжажа, Сагаа Обоо нютаг­та ажаһуугаа. Энэ үзэсхэлэн нээлгэндэ ехэ баясанаб. Уг­саатанайнгаа түлөө оролдо­жо ябаһан хүнэй намтар, аша габьяа тухай оршон үеын зон мэдэнгүй байха аргагүй. Үнэнииень мэдэжэ, зүбыень дуулажа, улам саашань үри хүүгэдтээ дамжуулжа, түүхэ һайн мэдэдэг хүнүүдые хүмүүжүүлхэ һайн лэ ушар болобо гээшэ, - гэжэ Мүнхэ- Болод һанамжалба.

Асагадай һургуулида зу­рагай багшаар хүдэлһэн Дашинимын Батоцырен аха үзэсхэлэндэ заатагүй хабаадахые оролдоо. Тэрэ­нэй хүдэлжэ байхада, тус һургуулиин багшанар Агван Доржиев тухай шэнжэлгын ехэ ажал ябуулдаг байгаа бшуу.

- Түүхэ харуулһан, ерээдүйдэ ехэ удха шанартай үзэсхэлэн сагтаа эмхидхэг­дэжэ, тон туһатай, шухала хэрэг болобо гээшэ, - гэжэ Батоцырен ахай тэмдэглээ.

Хуасай омогой Батоцырен ахатанай түрэлэйхид Хэжэн­гэ аймагһаа нүүжэ ерэһэн юм. Уран зураашан, хүгжэмшэн, һиилэгшэ, уран баримал­ша гээд, хэды олон бэлиг шадабари юрын буряад хүбүүндэ бурхан бэлэглээ гээшэб. Алишье талаараа хүгжэжэ, хүгжэмшье наада­ха бэлигтэй, зураг зураха, һиилэхэ, юумэ дархалха - бултыень шадаха хүн хэзээ­дэшье жаргалтайл. Асагадай һургуулиин захиралай урил­гаар Буряад орондо багшал­жа байхадаа, өөрынгөө хэ­рэглэжэ ябаһан йочин, сууха хуураа һургуулидаа бэлэглээ бэлэй. Багша мүнөөшье боло­тороо Асагадай һургуулитай нягта холбоотой ажаһууна. Жэл бүхэндэ түүхэтэ нюта­гаа - Буряад ороноо эрьежэ, түрэл гаралтаяа нягта хол­боотой байдаг юм.

Агван Доржиевта зорюулагдаһан үзэсхэлэн Монголой Үндэһэнэй түүхын музей соо хоёр долоон хо­ногой туршада харагшадые баясуулаа. Тэрэниие саа­шань Монгол ороной зулаа эрдэмтэд, дид-доктор Жиг­митдоржиин Чулуунбата хүтэлбэрилөө. Тэрэ Агван Доржиевай ажаябуулга тухай эрдэм хэдэн жэл шэнжэлжэ, Хүхэ хотодо эрдэмэй доктор­ой нэрэ зэргэ хамгаалаа.

- Агван Доржиев ту­хай шэнжэлгын ажалнууд мүнөөл һая эхилбэ бшуу. Эл­дэб гүрэнүүдэй архивуудһаа олон мэдээсэлнүүд гаражал ерэхэ байха, - гэжэ Ж. Чулу­унбата һанамжална.

Агван Доржиевай һанаагаар, бүхы Дурна оро­нууд буддын шажанаар нэ­гэдэхэл ёһотой. Монголшууд нэгэдэхын тула нэгэ бэшэг үзэгтэй байха ёһотой, – гэжэ А. Доржиев хэлэһэн байдаг.

 Агван Доржиев (1854 – 1938) Түбэдэй буддын шажанай шэглэлэй буряад лама. Тэрэ үе сагаар гүн ухаанай гүнзэгы эрдэм мэдэсэ­тэй, геше һаарамбын эрдэмэй санаартай байгаа. 13 дугаар Да­лай ламын багша байһан, Түбэд, Монгол болон Ород гүрэнүүдэй хоорондо хани барисаанай үндэһэ табиһан габьяатай. Дипло­матиин ажал хэрэгээр олон гүрэнүүдээр ябаһан. Түбэд, Монгол, Ород гүрэн болон Энэдхэг, Цейлон, Япони, Германи, Великобри­тани, Франци гүрэнүүдтэ ажалаа ябуулһан. Хальмагта, Буряад Уласта хэдэн дасангуудые, һургуулинуудые, Санкт-Петербургда шажан мүргэлэй хэблэл байгуулһан, Асагадай дасанда типогра­фи нээһэн юм. Санкт-Петербургда дасан нээлгэһэн, тэрэ үе сагта энэнь орёо хэрэг һэн.