​​Үргэмжэтэй урилдаануудһаа

Июлиин 6-ай үглөөгүүр жэрэгэр олон автобусууд Эрхүү хотоһоо Усть-Ордын Буряадай тойрог руу зүг шэлэн зурылдабад. Һайндэрэй оршон байдалда тосхоной түб талмай гоёор шэмэглэгдэнхэй, олон тоото айлшадаа таатай зохидоор угтан абаба. Захиргаанай дэргэдэхи талмай дээрэ “Алтаргана” нааданай нээлгын баяр ёһолол үнгэрөө. Эрхүү можын губернатор Сергей Лев­ченко, Эрхүү можын губернаторай орлогшо, Усть-Ордын Буряадай тойрогой захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Анато­лий Прокопьев, Эрхүү можын Хуули тогтоолгын Суглаанай түрүүлэгшэ Кузьма Алдаров, Ород Уласай Федеральна Су­глаанай Федерациин Зүблэлэй гэшүүн Вячеслав Мархаев болон бусад нээлгын баяр ёһололдо хабаадаһан байна.

“Алтарганын” олон тоото урилдаануудта Эрхүү можын, Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаарай, Монголой болон Хитад гүрэнэй түлөөлэгшэд эдэбхитэйгээр хабаадаа.

Усть-Ордын тойрогой Үндэһэтэнэй музей соо ира­гуу найруулагшадай ба эссе бэшэгшэдэй дунда урилдаан эмхидхэгдэбэ. Тиихэдэ “На­ран” гэжэ соёлой байшанда үльгэршэд хоёр үдэрэй тур­шада өөһэд хоорондоо хаба шадалаа туршалсаба. Кино­концертнэ “Эрдэм” залай тан­хим соо мүн лэ хоёр үдэрэй туршада “Нангин бууса” урилдаан үнгэрһэн байха юм.

“Нангин бууса”

“Нангин бууса” урил­даанда дүн хамтадаа 12 түлөөлэгшэ нютаг нютагһаа хабаадаһан байна. Эрхүү мо­жын Хүдөө ажахын яаманай бага түхэлэй ажахы эрхилэл­гын таһагай дарга Максим Константинов жээрэб татал­гые үнгэргэжэ, хоёр үдэрэй туршада урилдаан ябуулаг­даа.

Энэ урилдаанай гол зорил­го хадаа буряадуудай хубиин­гаа ажаһуудал болон ажахы эрхилэлгын жэшээнүүдые олониитэдэ дамжуулан хару­улха, хэжэ ябаһан ажалайнгаа дүй дүршэлөөр хубаалдаха гэхэ мэтэ болоно. Эндэ хабаадагша бүхэн 20 минутын тур­шада видеофильм дурадхаха уялгатай байгаа бшуу. Олон видео-буулгабаринууд ха­рагшадта дурадхагдажа, хүн бүхэн байһан газартаа ямар ажал эрхилжэ ябаһанаа ша­дамар бэрхээр дамжуулжа шадаа. Эдэ бүгэдые хаража байхада, уг изагууртанайнгаа анхан сагһаа эрхилжэ ябаһан мал ажахы буряад зоной ажа­байдалда гол үүргэ дүүргэдэг байһаниинь элитэ гаража ерэнэ. Хүдөө нютагта гэр бүлөөрөө мал харууһалдаг, тэрэнэйнгээ аша туһаар ажа­мидархын тула эдеэ хоол болбосоруулан наймаал­ха арга боломжонуудаа ха­баадагша бүхэн дурадхаа. Эгээл энээхэн ажал хэрэг эрхимээр бэелүүлжэ ябаһан Эрхүү можын Баяндай аймагай На­галык нютагай Виктория Ва­лерьевна Осодоева зүбөөрөөл шагналда хүртэһэн бай­ха юм. Түрүүшын үдэр энэ айл бүлын болбосоруулан үйлэдбэрилһэн эдеэ хоол олоной үзэмжэдэ дурадхаг­дажа, шанар һайтай эдеэ хоол буйлуулдаг фермерскэ ажахын ажалтайнь бодото дээрээ танилсахаар байгаа. Янза бүриин сагаан эдеэ хоолоор (аарса, тогооной архи, ээзгэй, зөөхэй болон бусад), тиихэдэ шанагдаһан хониной мяхаар олон тоото айлшадые хүндэлһэн байха юм.

Тиихэдэ Буряадай Яруу­на аймаг түлөөлжэ ябаһан Үльдэргын буряад айл Сэн­гэ Дылыкович Цыренов гэр бүлөөрөө мүн лэ эрхимүүдэй тоодо орожо, “Алтарганын” илагшадай тоодо шалга­ран гараба. Рада нүхэртэеэ Сэнгэ Цыреновтэн Холбо­олжин гэжэ газарта буусаяа түхеэржэ, долоон жэ­лэй туршада үхэр, хони, адуу үсхэбэрилжэ, хоёр хүүгэдтэй залуу бүлэ нангин буусадаа урагшатайгаар хүдэлжэ яба­над.

Гэхэтэй хамта, Үбэр Байга­лай хизаар түлөөлжэ ерэһэн Баир Дамбижалсанович Дон­доковой гэр бүлэ хэдэн жэлэй хугасаада эрхилжэ ябаһан ажалаа жюриин гэшүүдтэ ду­радхажа, мүн лэ “Нангин буу­са” урилдаанай илагша боло­жо гараа. Ага нютагтаа олондо мэдээжэ болоһон Баир Дон­доковой бүлэ нарин нооһото үүлтэрэй хони үсхэбэрилжэ, фермерскэ эрхим ажахы байгуулһанаа шадамар бэр­хээр батадхажа шадаа бшуу. Үүлтэр һайжаруулхын хажуу- гаар тусхай агрокоопераци байгуулжа, мяхаа, нооһоо, һүеэ болбосоруулан наймаал- жа, олзо оршо хайшан гэжэ ороноб гэһэн видео-буулга­баринь олондо һайшаагдаа. Агын Буряадай тойрог түлөөлжэ жюриин гэшүүнээр ажаллаһан Владимир Цэда­шиевай һанамжаар, энэ урил­даан ехэ удха шанартай. Юуб гэхэдэ, эрхилжэ ябаһан ажал­най нангин буусатаяа сэхэ холбоотой. Хэр угһаа эхэ эсэ­гынгээ байрлажа ажаһууһан газартань, хэр угһаа эрхилжэ ябаһан ажалыень үеын үедэ таһалдуулангүй дамжуулха гээшэ шухала. Олон зоной ажабайдалтай хоёр үдэрэй туршада дүтөөр танилсабаб­ди. Нютаг бүхэндэ мал ажа­хыгаа орхингүй, үмсөөрөө ажаллаад, тэрэнээ урагшатай хүгжөөхын тулада горитой­хон ажал хэгдэнэ гэжэ элеэр харагдана. Тоонто буусаяа нангин сэбэрээр сахижа, аба эжынгээ нэрэ һүлдые дээ­рэ үргэжэ ябахаяа оролдожо ябаһан зондо засаг зургаа­най талаһаа мүнгэн тэдхэмжэ үзүүлэгдэжэ байха ёһотой. Тиихэдэ эндэ онсолон хэлэ­хэ болоо һаа, хүршэ Монгол гүрэнһөө хабаадагшадайм­най ажамидарал өөрын он­доотой байха байна. Ушар тиимэһээ удаадахи нааданда эдэнэй ажалнуудыень амяарлан хараха тухай жюриин гэшүүд зүбшэн хэлсэһэн байнад. Байдалайнь байгуу­ламта, тогтоһон журамынь манай эндэхидэ орходоо, тад ондоо илгаатайень хараада абаха хэрэгтэй. Гэбэшье, хаа- хаанагүй ажаһуудаг буряадуудаймнай ажамидарал ураг­шаа дэбжэн хүгжэнэ, сагай эрилтэдэ таарама оньһото техникээр яһала һайн хан­галтатай, ядамаггүй оролдо­сотойгоор ажалаа ябуулжа байһан зонойнгоо ажалыень эндэ тэндэ олондо ходо ха­руулжа, хөөрэжэ, олониитэдэ дурадхажа байха ёһотойбди”, - гээд, олон жэлэй турша­да хүдөө ажахын һалбарида хүдэлһэн, дүй дүршэлтэй мэргэжэлтэн Владимир Цэда­шиев тэмдэглэнэ һэн.

Дорнод аймагай Баян Дун сомонһоо эндэ ерэжэ, тус урилдаанда хабаадаһан хуасай Гандболдойн Ша­драабал “Жэлэй дүрбэн саг” гэһэн үзэмжэтэ һайхан жэ­шээ хүүгэдээрээ хамта хоёр долоон хоногой туршада хэжэ, олон зондо дурадхаба. Уран гартай малшан Цырен- Долгор нүхэртэеэ уламай жэ­рэм, хазаарай жолоо, хазаар, шүдэр гээшые үхэрэй арһаар урлан бүтээжэ, наймаанда табиһан байха юм. Тиин энэ урилдаанай тусхай шанда хүртэһэндэнь урмашахаар.

“Уран шүлэг”

Энэ шэглэлээр 28 хүн хабаадаба. Наһанай хоёр хэмжүүрээр хабаадагшад ху­бааржа, жюриин гэшүүдтэ хэсүүхэн ажал тохёолдоо. Хэн нэгэниие шэлэн илгажа элирүүлхэнь угаа хүндэ бай­гаа. 16 наһанһаа 35 наһан хүрэтэр хабаадагшадай дунда оройдоол 7 хүн хабаадаа. Тэ­дэнэй диилэнхи хубинь залуу хүбүүд байһандань ехэ урма­шахаар байба. Нүгөө бүлэгтэ 35 наһанһаа дээшэ юрын ажалша малша зоноор зэргэ мэдээжэ ирагуу найруулаг­шадшье хабаадаа гэжэ тэмдэг- лэлтэй. Түрүүшын үдэрынь уран шүлэгшэн бүхэн өөр өөрынгөө зохёолнуудые ун­шаба, удаадахи үдэрынь ябууд зуура шүлэгэй үлхөөнүүдые зохёожо, ялас гэмэ талаан бэлигээ уран үгын хүсөөр табилуулжал мэдээ. Үгөөр зураглан бэшэдэг зоной дундаһаа эрхимүүд элиржэ, залуушуулай дундаһаа Эл­бэг Зандраев (Буряад Улас), Серафима Балданова (Эрхүү можо), Жамийнжав Баярмай (Монгол), тиихэдэ Үбэр Бай­галай хизаарай түлөөлэгшэ Эрдэм Нимаев тусхай шанда хүртэбэд. Удаадахи наһанай хэмжүүртэхи бүлэг сооһоо Инна Атутова (Эрхүү можо), Светлана Махабадарова (Үбэр Байгалай хизаар), Хандажаб Дашидэгбын (Үбэр Монгол).

“Эссе”

Энэ урилдаанда хабаа­дагшадай дундаһаа эрхимүүдыень элирүүлжэ гарга­хань тиимэшье бэлэн бэшэ байгаа. Жюриин гэшүүнээр ажаллаһан Николай Чими­тович Шабаевай һанамжаар, түрүүшынхеэ иимэ урилдаанда хабаадажа байһан зон бэшэ байнат. Хэлэнэйнгээ “ажабайдалые” һэргээхэ, улам хүгжөөхэ зорилго бэелүүлдэг уладаар ушарһандаа угаа баяртайб. Дэлхэйн буряа­дуудые нэгэдүүлһэн ехэ на­адан дүримэй ёһоор үнгэрбэ. “Алтаргана” наадан ёһоороо олониие нэгэдүүлгын, эблэрүүлгын, танилсалгын гол үүргэтэйшье һаа, мүрысэхэдэ һайтай, муутайшье гэжэ һанахаар.

“Бэлигтэй, үнэхөөрөөл, бу­ряад эльгэтэй зон эндэмнай сугларжа, олон зохёолнуудтай танилсабабди. Эссе тусхай уд­хатай уран һайханай һалбари һэн тула энээндэ болгоомжо­той хандаха хэрэгтэй, олон хабаадагшадаймнай ажал­нууд удхаараа адлирхуу бай­хаяа һанана. Гүн сэдьхэлэй оёорһоо гараһан үгэнүүдтнай һанагдаагүй талаһаа, хүн зоной зүрхэ хүмэрюулхээр, хүниие гайхуулжа шадаха­тайгаар бэшэхэ хэрэгтэй, илангаяа залуушуулда иигэ­жэ захиха байнаб”, - гээд, жю­риин гэшүүн, культорологи­ин эрдэмэй дид-доктор, Агын 2-дохи дунда һургуулиин захиралай орлогшо Дулма­жаб Цынгуева һанамжаяа хэлэбэ. Тиигээд иигэжэ нэ­мэбэ: «Урилдаан, мүрысөөн хадань бүһэеэ бэе бэе руугаа таталсаха бэшэ, зүгөөр оло­ниитые нэгэдүүлһэн һайндэр үнгэрбэ, хүнэй аза талаан энэ удаа өөрынхеэрээл тудажа эрьебэ».

Эндэ мүн лэ хоёр бүлэгөөр ажал ябуулагдаһан байна. Залуушуулай дундаһаа (16- 35 наһанай хэмжүүрээр) бу­ряад хэлэеэ эрхим һайнаар мэдэдэг, хурса үгэтэй Агын басагад Наталья Цыдыпо­ва, Саяна Сандакова гэгшэд ба Буряад ороноо түлөөлжэ ошоһон Бадма Бальжинима­ев лауреадуудай үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.

“Үльгэр түүрээгшэд”

Морин хуурай, лимбын зэ­дэлээн доро буряад угсаата­наймнай түүхын хуудаһанууд ирагдаһандал, нютаг бүхэнэй элдэб олон үльгэрнүүд түүрээгшэдэй шадамар бэр­хэ найруулгаар хоёр үдэрэй туршада замхаагүй соностоо. Энэ урилдаанда багашуул ха­баадаха аргатай байһаниинь һайшаамаар. 10-18 наһатай хүбүүд, басагад талаан бэли­гээ туршалсажа, Эрдэм Боло­тов (Үбэр Байгалай хизаар), Дмитрий Ухнаев (Эрхүү), Гур­жаб Баторов (Буряад Улас) эрхимүүдынь элирээ бшуу. Тиихэдэ 19 наһанһаа дээшэ бүлэгтэ дүн хамта 12 хүн ха­баадабашье, бэшэнһээ онсо илгаржа гараһан Эрхүү мо­жын Александр Архинчеев, Агын басаган Баира Дагбаева, Буряад ороной түлөөлэгшэ Алексей Цырендылыков гэг­шэдые хүсэхэ хүн байбагүй.

Үгүүлбэреэрээ үльгэрнүүд адлирхуушье һаа, уд­хынгаа талаар, гүйсэдхэлгын маягаар өөрын онсо ондоотойл байха байна. Энэ шэглэлэй урилдаанда һонин зохёолнууд дурадхагдаа: “Бу­ряад-Монголой уг гарбал”, “Бүхэ барилдаанай магтаал”, “Эхэ болохо заяан”, “Манхан уулын хүбүүн”, “ Гал гулам­тын магтаал”...

Авторай гэрэл-зурагууд