Анна Огороднигой гэрэл зураг
Эдэ үдэрнүүдтэ Японһоо бусаһан мантан бэетэй Анатолий Михаханов хүбүүмнай сэнхир экранһаа, сонин сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудһаа буунагүй. Теэдшье гайхалтай бэшэ. Хорёод жэлэй туршада Япон Уласай гүн соо ажамидаржа, ажабайдалай шэрүүн һургуули гаража ерэхэ гээшэ ехэ хэрэг болоно.
Мэнэ һая “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшан Толя айлшалхадаа, һонин юумэнүүдые хөөрөөд гараба. Мүнөө үедэ сумогой орьёл өөдэ 80- яад зон, бултадаа монгол угсаатан зүдхэжэ байна. Сумогой клубууд тус тустаа илгаа ехэтэй, ондо ондоонууд. Дүн хамтадаа нэрэтэй солотой таби гаран клуб бии. Тэдэнэй дунда гол тэмсээнүүд үнгэрнэ. Эдэ клубуудай хүгжэлтэнь ударидажа ябаа багшанарһаа дулдыдана. Өөрын гүнзэгы гүн ухаатай, журамтай, заажа ябаһан багшын үүргэ өөрсэ тусхай хүндэтэй. Юрэ нэрэ обогоорнь дурдангүй, багшал гээд хандадаг юм ха.
Сумо шудалхаяа ерэһэн хүн бүхэн агуу тамиршадай алтан жасада ородоггүй гэжэ нэн түрүүн ойлгохо хэрэгтэй. Тиимэһээ амжалта ба дабагдаагүй дабаанда зүрхөөрөө шунаха үлүү.
ЭРХИМ БАГШЫН ЭНЭРХЫ ХАНДАСА
Минии талаан боложо, тамиршан наһандаа хорин дүрбэ дахин Японой Императорай гол шанда хүртэгшэ Китаноуми багшатай уулзааб. Япондо намайе тодон абаһан сагһаа харалсажа, дэмжэжэ, өөрын хүбүүн мэтэ бөөмэйлжэ ябаа. Суг һурадаг зарим тамиршадай атаархахаш ушар бологшо. Хожомынь ехээр үбшэлөөд, хэбтэриин болоод байхадань, ашынь харюулжа, ото хажуудань байгааб, үргэлсөөб. Гурбан жэлэй саана наһан болоо.
Мэнэ һая намайе сумоһоо үдэшэлгэн дээрэ Китаноуми багшын түрэл саданарынь ехэтэ намай үгылхэбди, ходо зүрхэндөө абажа ябахабди, гэр бүлымнай нэгэ гэшүүн болобош гэжэ намай уяруулаа. Ямаршье сагта ерэхэдэш, угтан абахабди гэжэ захяа.
Японой ниигэм, илангаяа сумогой клубууд гадаадын зондо шэрүүншэгээр хандана. Тамиршан бүхэн нэн түрүүн өөрын амияа хангана, хамгаална гээшэ ааб даа. Минии ерэхэ үеэр клуб бүхэнэй бүридэлдэ гадаада түлөөлэгшын тоо нэгэнһээ үлүү байха ёһогүйгшэ һэн. Энэнь ямар ушартайб гэхэдэ, нютаг нугаараа илгаржа, анги боложо таһараад, өөрын эрилтэ, дүрим, заншал идхана. Илангаяа амжалта туйлажа захалаад, соёл багатай байһан ушарһаа эхитэй иимэ ябадалнууд.
Зоригто Сахановай архивһаа гэрэл зураг абтаба
ЗҮҮН-БАРУУН ТАЛБАЙ ДЭЭРЭ
Япон Уласай сумо барилдаанай эблэл гүрэнэй тусхай дэмжэлгэгүй, эбээн тэдхэгшэдэй шадалаар хангагдана. Эбээн тэдхэгшэд хэд бэ гэхэдэ, барилдахаяа болиһон сумоистнар, тус барилдаанда эльгэ нимгэтэй олзын хэрэг эрхилэгшэд болон бусад. Клуб байгуулха хэрэг бэрхэтэй бэшэ, харин сумо зааха эрхын үнэмшэлгэ абаха хэсүү хэрэг. Барилдаанай талбай (дохё) дээрэ зүүн – баруун гээд тулалдана. Урданай домогуудай һабагшаар һонирхоходо, зүүн ба баруун тэнгэришүүлэй тулалдаанһаа эхи абана энэ тулалдаан.
НЮТАГАЙ ЗОНҺОО ИЛГААГҮЙ
Тэндэ ажамидарһан бүхы хаһа соогоо Буряадаа түлөөлжэ ябааб. Юрын японтоной Росси тухай мэдэсэ Ленин, Сталин, Горбачёв, Путин гээд дүүрэнэ. Политика тушаа ярилдаан соогуур намһаа санкциин нүлөө асуухадань, Сибирьтэ ажаһуужа байгаа зониие юугээр айлгахаа һананат гэгшэб. Дүшэн градусай һаари хүйтэн соо газаа бэеэ заһажа ябаа зониие.
Япондо болон олтирогууд дээгүүрнь ярилдаанай хэлэнүүд тусхай янзаар илгаран хүгжэнэ. Таксигаар энэ тэрэ газараар ябахада, ехэтэ гайхадаг байгааб. Минии аман хэлэлгээрни тэрэ нютагай дэбисхэртэ түрэһэн, хүмүүжэһэн хүн гэжэ һанагша. Үнэншэжэ ядан, ухаа алдаха. Харин иероглиф бэшэлгэдэ һураагүйб, энээндэ тон шунажа, саг ба оролдолго, эрмэлзэлтэй орохо шухала.
Интернедэй ашаар оршон тойронхиие шэнжэлдэг байгааб. Бүхы Буряадайнгаа һайн, муу һонинуудые, манай басагадай Олимпиин наадануудта туйлалта, залуу хүбүүдэй боксын амжалтанууд гэхэ мэтые тэндэһээл мэдэжэ байгшаб.
ЭДЕЭ ХООЛҺОО - ЭЛҮҮР БЭЕ
Сумодо үдэрэй журам тогтонижомо. Үглөөнэй 5 сагта бодожо, 10 саг болотор бэеэ һорилго, 12 багаар үдын хоол барилган болохо. Үдын хойно амаралтын саг. Үдэшэнь бэеэ фитнесэй ашаар һорихош. Үдын хоолдо тахяагай мяхан, тофу (соеын бүридэлэй хоол), хапууса, мөөгэ гэхэ мэтые болбосоруулжа, шүлэнэй түрэлэй хоол шанадаг байгаабди. Заал һаа уксус ба сагаан будаа (рис) эдихыемнай баадхадаг байгаа. Эдэ хоёр бэеын шалаа түргэн гаргахын тула һайнаар нүлөөлдэг. Эбээн тэдхэгшэд нэгэ доро 60-70 ханза загаһа асарха, тэрэнииень гараараа элдэхэш. Оройн хоолдо загаһа, мяха, тянко-набу (шүлэн), будаа гэхэ мэтые үдхэнөөр болбосоруулжа хооллохош. Хоолой бүридэлэй ариг сэбэр, шанар эрилтэ ехэтэй. Манай эндэ суши ролл гэхэ мэтын япон маягаар болбосорһон хоол шанарай эрилтэ хүсэд ханганагүй. Теэдшье дабһатай далайн гүнһээ тэрэ дороо бариһан загаһа яагаад манай эндэ олохобши даа.
Буряадаа бусаад байхадаа, нютагтамнай буузын наймаан ехэтэ дэлгэрээд байна гэжэ адагланам. Нютагаймни байдал улам хүгжөө гэхын аргагүй, илангаяа Москва, Санкт-Петербургһаа саашаа гарахада, япон маягаар сэгнэлтэ үгэбэл, “то яма, то канава…”.
Медосмотр жэлэй гурба дахин гарадаг байгаабди. Сумоистнарай дунда сахарна диабет үбшэн дэлгэрнэ, энээнэйнь нэгэдэхи шалтаг – шэгнүүрээ нэгэ доро хаялган. Протеин хэрэглэхэ ушар дайралдагша - хубхай хүсэ, жэн нэмэхэ зорилготой, харин би тиимэ юумэ хэрэглээгүйб. Теэдшье үе мүсөө эбдэн бэртэхэ ушарнууд элбэг ааб даа. Бэеэ болон үһэеэ арюун байлгахын тула Япон Императорай үзэсхэлэнһөө тусхай сэсэгэй тоһо хэрэглэдэг. Сумо орхилгын ушарнууд журам эбдэһэнһээ, үе мүсөө эбдэһэнһээ, айл боложо, заримань клубаа орхихо гэхэ мэтын олон шалтагтай. Олониинь саг тулаба, саашаа хүгжэлтэ хүшэршэг болобо гэжэ тухайлаад болихо даа. Жэшээнь би тиимэ ушарһаа сумотой хахасааб.
Юрий Извековэй гэрэл зураг
НАЙМАН ЗУУН ЖЭЛЭЙ ТҮҮХЭТЭЙ СУМО ТУХАЙ
Залуугаар нэрэ зэргэтэй боложо, тархяа эрьеһэн ушарһаа буруу ябадал гаргажа, сумогой нэрэ бузарлаһан ушарнууд олошоржо, автомашина жолоодохо эрхэ хасагдажа, мүнөө сумоистнар заал һаа хубиин жолоошонтой байха ёһотой. Найман зуугаад жэл соо тус тулалдаанай дүрим хубилнагүй, энэнь гайхалтай. Сумогой заншалта зэр зэмсэгүүд сакура модоной эшээр найруулагдадаг, үнэ сэн ехэтэй, далда удхатай.
Минии һанахада, Япон Уласта сумо баскетбол, футболдо орходоо, улам мэдээжэ, олоной анхарал татана. Сумогой түб ордон 11-12 мянган зониие багтаана. Тасалбарай сэн һууха һууриһаа хубилна, эгээн урда захаар гүрэн түрын засаг барижа байгаа уладууд, эбээн тэдхэгшэд, ехэнүүд үйлэдбэринүүдые байгуулагшад абана. Жэлэй абонемент, зарим ушарта хэдэн үе дамжан эзэлээтэй ушарнууд дайралдаха.
Түсэбүүдни эли бэшэ байна, гол шухала бэеын тамиртай хабаатай юумэ шэлэхэ байхаб, мэдэхэ, шадаха юумээ һунгагдаха гэжэ мэдээсээ. Һанаа бодолнууд олон, нэн түрүүн түрэл нютагтаа шэнээр дадаха шухала.
Эды олон жэлнүүд соо түрэлхидһөөм гадуур хамба лама Дамба Аюшеев ехэтэ дэмжэдэг байгаа. Сула һанаагаа зобожо, зориг оруулжа, золгожо байгша. Заримдаа бүри гайхалтай, шахардуу байдалда ороод байһыемни тухайлһан мэтээр хонходохо, бэшэхэ. Тиихэдэ үшөө суута барилдаашан Давид Мусульбес, боксын һоригшо Александр Зимин гэхэ мэтэ аха нүхэдөөр холбоо барижа байгааб.
Мэдээжэ хүн болоод байхадаа, бэеэ улам наряар ба шангаар баряад абажа ябаха шухала. Архи ба архиин зүйлнүүд огто хоригдоно гэхын аргагүй, шуналтай хүн хэзээш ууха. Александр Кокорин, Павел Мамаев мэтэ ябадалшье гаргаха ушар дайралдаха. Зарим нэрэтэй солотой, сумодо ерээдүйтэй боложо ябаһан залуу тамиршад энээндэ һамаржа, мүрөө алдаа. Сумо гээшэ бэеэ яагаад наһан соогоо абажа ябахаб гэһэн ажамидаралай нэгэ шэрүүн янзатай шата болоно.
Япондо Нобелиин шанда хүртэһэн зохёолшод олон. Би нэгэ үе Харуки Муракамитай уулзаха хүсэлтэй байгааб, тэрэмни Япондоо ехэ хомор хүн байшоо. Олон одото танилнуудтай нүхэдтөө хандаһамни, туһалха аргатай зон үгы байгаа. Мураками олониитэдэ ехэ гараха дурагүй, бэеэ нюун һагад абажа ябадаг хүн байна.
Намда дүтэ буряад, япон арадуудни барилдаан сумо хоёроо хэр угһаа абажа ерээ гээшэ. Сумоистнууд ондо ондоо хотонуудаар мүрысөөндэ гарахадаа, заал һаа синтоизм гү, али дзен-буддизмын дугангуудаар хонодог заншалтай. Сумоистын тусхай тарни гэжэ бии, энэ мэтэ юумые манайшье барилдаашад шэбшэдэг байха.
Мүнөө мэргэжэлтэ сумогой эгээн мэдээжэ тамиршан, монгол Хакухо Даваажаргал намайе үһөө тайража, барилдаанайнгаа намтар түгэсэбэ гэжэ дуулахадаа, Токио хото уряа, уулзаабди. Нэгэ үедэ Япон ерэһэн, гадаадын тамиршан гэжэ мэдэн танижа, адаглажа ябадаг байһан байгаа. (Мүнхбатын Даваажаргал-Хакухо, 1985 ондо түрэһэн, манай Толимнай – 1983 ондо түрэһэн). Россиин тамир дэлгэдэг “Матч” субагай хүтэлбэрилэгшэ Тина Канделакитай залуудань суг гэрэл зурагта ороһон байгаад, һая бараагаа уудалжа байтараа танижа, инстаграмаар эльгээһыемни мэндэ хүргөө. Энэ тэрэ юумэн тухай һонёо андалданабди. Росси гарбалтай сумоист гэжэ һонирхожо байдаг байһан байна.
Зоригто Сахановай архивһаа гэрэл зураг абтаба
ТҮГЭСХЭЛДӨӨ
Иимэ һонин ушарнууд дээрэ хөөрэлдөөмнай замхаа. Бүхэли уулзалга дотор Толя Михахановай хөөрөөн соо багшынь дүрэ улаан утаһаар татагдана. Оло-оло дахин Багшаяа аба эжы мэтээр амиды мэндэ ябахадань сэгнэхэ шухала, ашыень харюулха хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэнэ. Багшамни намайе загаһа барижа һургахаб гэжэ заагша һэн. Харин бариһан загаһаяа шамда үгэхэгүйб гэжэ япон баатар, Толя хүбүүнэймнай сенсэй Китаноуриин гүнзэгы бодол дээрэ тобшолол хэе.