​Буряад Улас – буряад арадай түүхын шэнэ шатын эхин

Зүүн гарһаа: «Индиана Джонс», эрдэмтэн Цэбэн Жамсарано, эрдэмтэн П.К. Козлов – Монгол ороной элһэн губида тангуудай Хара хото олоһон. Хара хотодо газар малталга хэжэ, хоморой шухаг номуудые гаргаһан. “Монгол ба Амдо ба мүхэһэн Хара хото” гэжэ ном хэблэһэн.

Буряад Уласай тогтоогдоһоор 100 жэл болохо гээшэ ямар удха шанартайб гэжэ бодомжолоогүйдэ аргагүй.

Зоной ниигэмдэ, арад зоной нэгэ­дэмэл ажабайдалда (сообщество) хэ­дэн үе дэлхэйн түүхэдэ байгаа, тиигэ­эд сагайнгаа ерэхэдэ, үнгэрэн ошоо гэнэ ха юмбибди. Эртэ сагай (пер­вичное общество) эгээлэй байгаали­ин янзаар байһан үе, тэрэнэй һүүлдэ богоол бариһан нэгэдэл – гүрэнүүд бии болоо (рабовладение). Манай Түб Азида богоолшолго (гүрэнэй янзаар эмхидхэгдэһэн, Эртын Рим мэтэ, тиимэ үе байгаагүй), юрэл дай­най харгыгаар богоолшологдоһон хэсэг зон бии һэн, уг түрэл холбоо­той зониие нэгэдүүлһэн (родопле­менное сообщество, строй) үе, үшөө феодальна саг байгаа, тэрэшье фе­одализм гээшэмнай монголшууд­та нүүдэл феодализм һэн гэжэ нэн түрүүн манай совет академик Б.Я. Владимирцов шэнжэлһэн юм (Вла­димирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм.-Ленинград, 1934). XIX-XX зуун жэлнүүдэй уулзабари дээрэ буряад зон капиталис харилсаанда хамжажа эхилээ, тэрэнэй эхин за­хыень халта үзөө. Манай һанамжаар, энэ үедэ буряадай ажаһуудалда ни­игэмэй гурбан янза хэбэр – уг түрэл зоной хамтын ажабайдалай янза, феодалай зарим тэды үзэгдэлнүүд, капитализмын харилсаанай хүсэд хүгжөөгүй эхин – худхаралдажа бай­гаа. Тиимэһээ арад зон гүрэнэй ямар байгуулга шэлэхэб гэһэн асуудал тон шухала һэн: большевик үзэлтэй Совет гүрэн республикын байгуул­га – СССР гэжэ хожомоо нэгэдэһэн гүрэнүүдшье республиканууд гээшэбди гэжэ соносхоһон байгаа (тэрэ тоодо Алас Дурнын Улас).

Верхнеудинск - ДВР-эй ниислэл болобо

Республика лата хэлэн дээрэ respublica гээшэ “арадай хамтын ни­игэм”, “общественное дело” гэһэн удхатай.

Францида 1792 ондо хаанта засаг (феодально-абсолютистская, королевская власть) унагаагдажа, респу­блика тогтоогдоһон түүхэтэй. 1917 оной ноябриин 1-дэ Россида Дирек­тори бии болгогдожо, А.Ф. Керен­ский толгойлогшотой, республика гэгдэһэн гүрэн түрэ тунхаглагдаһан юм.

1918 оной январиин 23-31- дэ үнгэргэгдэһэн Бүхэроссиин Зүблэлнүүдэй 3-дахи съездын ши­идхэбэреэр РСФСР гэжэ нэрлэгдэбэ. Алас Дурнын Улас (ДВР) 1920 оной апрелиин 6-да тогтоогдобо.

Буряад арадай нютаг орон РСФСР ба ДВР гэһэн хоёр уласта хамааруулагдаха болобо, хилэнь Сэлэнгэ мүрэнөөр гараба. Верхнеудинск хото ДВР-эй ниислэл болобо.

Алас Дурнын Улас тогтоохо тухай Россиин Эб хамта нам (Российская Коммунистическая партия) фев­ралиин 19-дэ ЦК-гай шиидхэбэри абаһан байгаа. Улас дотор намууд эрхэ сүлөөтэй, үмсын зөөри, худалдаа най­маан хизаарлагдахагүй һэн. ДВР тухай юундэ иимэ шиидхэбэри абтааб гэхэ­дэ, Алас Дурна сагаантанһаа болон хариин сэрэгүүдһээ сүлөөлэгдөөгүй байгаа: февралиин 23-да Улаантан сэрэг Эрхүү хото эзэлээ, Сагаан ха­анай 2200 пүүд алтан сагаантанһаа, белочехүүдһээ абтаа. Тиихэдэ Верх­неудинск руу мартын 2-то улаантан ороо. Тиигэжэ хахад жэл тухай Верх­неудинск ДВР-эй ниислэл һэн, Заса­гай газарынь ноябриин 4-дэ Шэтэ хото зөөгдэһэн байгаа.

Буряад арадайнгаа эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэжэ ябаһан эдэбхитэд Россиин гүрэнэй уласхоорондын үйлэ хэрэгүүдэй хүнгэн бэшэ боло­од байхадань, өөһэдынгөө зорилго нэгэшье хубилгаагүй юм.

Буряадуудай орон нютагай хоёр тээшээ хубаагдашоод бай­хада, тэдэнэр сагай хубилалтану­удта тааруулан, өөһэдынгөө хэрэг үргэлжэлүүлээ.

1921 оной апрелиин 25-да Эрхүү хотодо Зүүн Сибириин буряадуудай түб хороо бии болгобо, тэрэнь табан таһагһаа бүридэбэ: юрэнхылһэн, эмхидхэлэй, хэблэлэй, соёл-гэгээрэлэй, эдэй засагай гэжэ тусгаарлагдаба. Түбэй түрүүлэгшэ Михей Ербанов, гэшүүдээр Цыбен Жамцарано, Эл­бэг-Доржо Ринчино, кандидадуу­даар (түбэй гэшүүдэй оро даахаар томилогдоһон) Матвей Амагаев, Да­шипилов һэн. Эмхидхэлэй энэ шиидхэбэриие майн 5-да Сибревком баталаа.

Буряад-Монголой автономито можо

Тиихэдэ апрелиин 27-до ДВР-ые эмхидхэн байгуулһан хурал уласай Үндэһэн хуули (Конституци) аба­хадаа, буряад-монгол арад зоной нютагууд Буряад-Монголой авто­номито можо гэгдэһэн, Буряад-Монголой бэеэ дааһан управлени­ин мэдэлдэ байха гэжэ хэлсэгдэһэн юм. Бурмонавтоуправлениин түрүүлэгшэ Пётр Дамбинов (уран зохёолшо, хожомоо мэдээжэ ирагуу найрагша, “Цветостепь” гэһэн но­мой автор (1922 он), Ж.Ш. Шойва­нов, Б.З. Дылгыров энэ хүтэлбэриин гэшүүд байгаа.

Хубисхалай, улас түрын, ара­дуудай өөрын аргагүй шуха­ла хэрэгүүдэй ябаса энэ үедэ ехэ түргэдөөд байгаа гэжэ тэмдэглэе.

Дээрэ манай харуулһаар, хоёр гурбан үдэрэй туршада буряадай хубисхалшад хоёр бэеэ дааһан нюта­гуудай нэгэдэлнүүдые (автономито можонуудые) тогтооһон байна.

Буряад арадай өөрын гүрэн түрэтэй боложо байһан үе бүхы дэл­хэй дээрэ уласхоорондын байдалай худхаралдаан, хубилалтануудай саг­тай холбоотой, тиимэһээ Буряад-Монгол Уласай тогтоогдоһоной удха шанарые үндэр дээрэ сэгнэхэ зэргэ­тэйбди.

Россиие тойрон эблэрһэн СССР гүрэнэй түүхэтэй холбоотой гэжэ тэмдэглэе. Энэ холбоонь Росси до­торхи граждан дайнһаа һабагша аба­на.

Илангаяа 1920 он граждан дай­най тон хурсадаһан үе: А. Колчак 1919 оной март һарада Улаантан сэрэгэй урдаһаа хүсэеэ элсүүлэн добтолбошье, апрель соо эхилһэн эсэргүү байлдаануудһаа доройто доройтоһоор жэл үнгэрхэдэ, 1920 оной январиин 4-дэ бүхы Россиин засаг баригша гээшэб гэһэн нэрэ зэргэеэ А. Деникиндэ үгэхэ баатай болоо. А. Деникин Москва абахаар 1919 оной октябрь соо добтолго хэжэ, Курск болон Орёл хотонуудые эзэмдээд, Улаантан сэрэгэй сохилто­нууд доро Царицын, Ростов-на-Дону, Новороссийск, Курск, Харьков, Киев гэһэн хотонуудаа алдаһанайнгаа һүүлдэ, 1920 оной мартын 27-до бүхы Россиин Колчагһаа дамжуулагдаһан засагаа генерал П. Врангельда ёһо баримталан тушаагаа, П. Врангель 1920 оной июль соо Улаантан сэ­рэгэй урдаһаа добтолон оробошье, ноябриин һүүл багаар өөрөө Крым­дэ орожо торосолдобошье, удангүй сэрэгүүдтэеэ хари гүрэн руу тэрье­дэхэ болоо һэн.

1920 оной һүүл багаар РСФСР-эй байдал яһала һайн тээшээ боложо эхилээ, тиихэдэнь ДВР һая өөрынгөө хүсэндэ орожо байгаа. 1920 оной апрелиин 6-да улас бии болоо ха юм, Улаантан сэрэг Эрхүү хотые февра­лиин 28-да, Верхнеудинскые мартын 2-то эзэлээ гээшэ гэжэ дээрэ хэлэг­дээ һэн. ДВР-эй ниислэл ноябриин 4-дэ Шэтэдэ болоо гэжэ мэдэнэбди.

Дээрэ дурсагдаһан үйлэ хэрэгүүд Дэлхэйн Нэгэдэхи дайнай дүүрэһэнэй һүүлдэ болоһон гээшэ: 1918 оной ноябриин 11-дэ Франци­да Компьенскэ ой соо Германи Ан­тантын гүрэнүүдэй урда илагдаһан тухайгаа мэдэржэ гараа табиһан байгаа. Тэрэл үдэр Польшо ба Латви хоёр уласууд болобобди гэжэ сонос­хоо. 1919 оной февраль соо Литва ба Белоруссиин Зүблэлтэ Уласууд бии болоо.

Дэлхэйн нэгэдэхи дайн гурбан империнүүдые усадхалаар дүүрэһэн ха юм: Германиин, Австро-Венгриин, Россиин – эдэнэй һуурида олон ула­сууд өөһэдыгөө үргэмжэлһэн гээшэ, Германиин эзэн хаан II Вильгельм, Австро-Венгриин I Карл шэрээһээ буужа, Герман Улас (республика) бо­лон Австри Улас (республика) тогто­огдоо бэлэй.

Энэ түүхэдэ юундэ тогтожо хэлэ­нэбибди гэхэдэ, манай Буряад-Мон­гол Улас дэлхэйн уласуудай ажабай­далай һамаргаан соогуур нэрлүүлэн түрэһэн гээ-шэ, энэ ушараар бидэ омогорхон ябаха ёһотойбди. Ородой эзэнтэ гүрэнэй унахада, Финлян­диин, Польшын, Балтикын арадууд һалан ошоо гэжэ мэдэнэбди.

Энэ хөөрэлдөөндэ Дунда Азиин уласуудай (республикануудай) эхин тухай тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Узбек Улас 1920 оной хоёрдохи хахадта өөһэдыгөө соносхоһон Бухарагай арадай болон Хорезмын Совет со­циалис уласуудай үндэһэн дээрэ өөрыгөө нэрлэн тодорһон байна. Бухара Хорезм хоёрто монгол уг­саатан хонгират, мангад гэһэн из­агууртан эзэн гэгдэжэ һууһан юм, энэ хонгирад (хонгоодор), мангад (нохой-ногай) түүхын шэнжэлгээр тодоруулагдаһан зон гээшэ, тэрэ ха­ашуул (эмирнүүд) зүблэлтэ засагай тогтоходо, эзэн шэрээһээнь бууһан юм.

Энээн тухай буряад-монголшу­удай эртын түүхэ тухай Буряад- Монголой АССР-эй түрүүшын алха­муудые, уг унгииень тобшолходоо дурдан гарахабди.

Дахин дабтажа хэлэхэдэ, Буряад Улас – СССР гүрэнэй байгуулагдаха эхин шатада байһан, хүгжэлтэдэнь ехэ нүлөө хубитаяа оруулалсаһан юм.

Ардан АНГАРХАЕВ,Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор

(Үргэлжэлэл удаадахи дугаарта).

Гэрэл зураг Фейсбук хуудаһанай “Монголика” гэжэ группа сооһоо абтаа