​​Дайнай дүлэтэ жэлнүүдэй нангин дурасхаал

Энхэ амгалан ажабайдалай эгээл һүүлшын гэрэл зураг

Дайнай урда, 1940 оной зун буулгагдаһан гэрэл зураг һонирхон хаража, та бүгэдэнэй анхаралда дурадханаб. Зураг дээрэхи гуша гаран хүнэй оройдоол дүрбэниинь тэрэ үедэ үхибүүд ябаһан, мүнөө үндэр наһа эдлэжэ, амиды мэндэ ябана.

Урда талада зүүн гарһаа хоёрдохи: ехэ моодно матрос хубсаһатай басагахан - Долгоржаб Аюшеевна Дылгирова, мүнөө 88 наһатай, яһала бэе хүнгэн, үхибүүдээрээ Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг. Долгоржаб Аюшеевнагай хажууда һууһан хүбүүхэн - Дамдин Лошонович Гармаев, 87 наһатай, мүнөө Улаан-Үдэдэ үхибүүдээрээ. Сагаан хубсаһатай, хара береткэтэй хөөрхэн басагахан - Дамдин Лошоновичой дүү басаган, Галина Лошоновна. Баһал ная гаран наһатай, Закаменск хотодо ажаһууна. Бүхы наһаараа тубдиспансертэ медсестрагаар хүдэлһэн. Залуухан ябахадань, нүхэрынь шахтада аварида орожо, эрэмдэг болоһон. Багахан басагадаа, эрэмдэг нүхэрөө жэншэдгүй ажаллажа, хэды бэрхэшээлнүүдые дабажа гараһан юрын буряад эхэнэр лэ даа.

Эгээ дээрэ баабайнгаа, Шараб дарханай гар дээрэ, Паана хээтэй, ёһотоороо - Полина Гуржаповна, «Эхэ-Герой» гэжэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн эбии наяяа шахажа ябана. Мүнөөшье миин һуудаггүй, ашанар зээнэртээ туһалжал ябадаг.

Эгээ доро зүүн гарһаа: Янжима Черниновна Шойдорова - бэе муутайшье һаа, ажалһаа сухаряагүй, наймаашанааршье, клубай даагшааршье амжалтатай хүдэлһэн юм.

Зүүн гарһаа дүрбэдэхи: буряад хубсаһатай Цыбик-Ханда Янжапова, Утаатада Янжапов Дондок Жаповичай наһанай нүхэр.

6-дахи: Аюрова Соля, Ага тойрогой Алханада ажаһуугаа.

7-дохи: Пүрбэ Жалсараева, Далахайдаа Будаев Д-Жамсатай айл боложо, олон үхибүүтэй, ашанар зээнэртэй.

Хоёрдохи рядта зүүн талаһаа: Һабаадхын Цыбаан, дайнда баатарай үхэлөөр унаа һэн; Аюша таабайн Долгор төөбии, үндэр наһа наһалжа, олон үхибүүдээ, ашанар зээнэрээ үргэһэн юм; Танхын Бадмажабай эхэнэр Самбуу төөбии, 1971 ондо наһа бараа; Галданай эгэшэ Долгор;

Галдан - Данжаа гэлэнэй эхэнэр; Цэпэл – Тарбаев Дамдинай эбии; Дэнсэма - Шоен таабайн эхэнэр; Дари, Шараб дарханай эхэнэр Валя басагаяа тэбэреэд байна; Бадаа - Бургааһан таабайн басаган.

3-дахи рядта зүүн талаһаа: Шоен таабай, ангууша байһан, баабгайтайшье мэндэшэлсэһэн; Танхын Бадмажаб; Даша-Жамсын Долгор-Цырен төөбии, олон үхибүүдээ, ашанар зээнэрээ яһала үргэлсэһэн; Лупсан Ханда төөбии, һалхинда хүртэжэ, зугаалхаяа болёод ябагша һэн; Данжаагай Лупсанай Долгор, ажалша бэрхэ, бүхэриг хатуу хүн һэн; Шоен таабайн басаган Дулма, Сундуков Ламажабай эхэнэр; Бимба, Танхын Бадмажабай хүбүүн.

Эгээ дээрэ зүүн талаһаа: Цыренов Лупсан таабайн Долгоржаб төөбии, Шараб дархан эхирэй үрөөһэн Паанаяа тэбэреэд байна; Тарбаев Ринчин, дайнда үгы.

1940 оной зун энэ гэрэл зурагта буулгагдаһан хүнүүдэй нэрэ алдарые арга шадалаараа элирүүлжэ, таниха уладай анхаралда табибабди. Магад, алдуушье байжа болохо, аяар наяад жэл үнгэрөө ха юм. Эндэ байһан уладай ажабайдал амгалан тайбан гэжэ абаһаар эли байна. Яһала һайн хубсаһатай, шэг шарайнуудынь сэлмэг тэнюун, урдамнай аймшагтай шанга бэрхэшээл хүлеэжэ байна гэжэ хэнииншье ухаандаа оруулнагүйл даа. Эгээл һүүлшын амгалан тэнюун зун байгаа…

Амбаарай дэбтэрэй хуушаржа шарлашаһан хуудаһануудаар эблүүлжэ хэһэн дэбтэрэй замай тэмдэглэлнүүдые сэдьхэлээ хүдэлгэн иража һуунаб. Хуушан монголоор, латаар, ородоор бэшэгдэһэн богонихон тэмдэглэлнүүд… Энэмнай 1937 онһоо 1945 оной март һара болотор бэшэжэ ябаһан манай нютагай Гонгоров Лупсан Шагдуровичай дайшалхы дэбтэр. Энэ дэбтэр Лупсан Шагдуровичай одхон Дареева Наталья Лупсановна наринаар хадагалжа байна. 12-дохи морин сэрэгэй полкын 3-дахи эскадрон, 1937 оной сентябрь.

1938 оной ноябриин долооной жагсаалда Ленинград хотодо хабаадаа.

1939 оной сентябрьда Баруун Украина болон Баруун Беларусиин сүлөөлхэ дайнда хабаадаа. Удаань 1940 оной март хүрэтэр финнүүдтэй дайлалдаа. Энэ дайнай дүүрэхэдэ, Баруун Украинын Золочев хотодо алба хэжэ, Бессараби Украина хоёрой хилэ һахиһан байна. Албаа дүүргэжэ, 1940 оной ноябриин 11-дэ нютагтаа хүрэжэ ерээд, «Улаан-Далахай» колхозой түрүүлэгшээр хүдэлжэ байхадань, дайн эхилбэ. Улаан сэрэгшэ Лупсан Шагдурович 1941 оной августын 30-да эхэ нютагаа, багахан басагаяа, залуу һамгаяа орхижо, дайсанаа дарахаяа мордоо.

Эхэ ороноо сүлөөлхэ байлдаануудта һэтэ ябажа, Польшо, Чехословакиие, Варшава ба Прагые сүлөөлхэдэ эрэлхэгээр хабаадаһанайнгаа түлөө И.В. Сталинай урмашалгын тэмдэгтэ хүртөө. 1945 оной март һарада Польшын Лодазь хотые сүлөөлэлгын байлдаанда хүндөөр шархатажа, дайшалхы замаа түгэсэжэ, нютагаа бусаа.

Олон тоото аша зээнэрынь, гушанарынь таабаймнай энхэ тайбан байдалымнай халуун зүрхөөрөө, улаан шуһаараа хамгаалһан юм гэжэ омогорхон ябадаг.

Екатерина Ринчинова, Захааминай Далахай нютаг