​​«Бэлигүүн толи» сударай шэнэ оршуулга

Ивалгын дасанда Бандида хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй Дамба-Даржаа Заяаевай нэрэмжэтэ буддын шажанай ехэ һургуулиин багшанар буряад уран зохёолой дээжэдэ оролсодог энэ ехэ сударые эхэ бэшэгһээнь мүнөөнэй буряад хэлэндэ оруул­на. Тиихэдээ Дамба хамба бүхы дасануудай түлөөлэгшэдтэй болон Буряад Уласай Заса­гай газарай түлөөлэгшэдтэй, Арадай Хуралай һунгамалнуудтай гайхамшагта зохёолые хэды дахин зүбшэн хэлсээ.

Хайбзан дооромбо

Худанай дасанай дооромбо лама Эрдэни- Хайбзан Галшиев “Хоёр ёһоной абаха, орхихые үгүүлэгшэ Бэлигүүн толи” гэжэ зохёолоо XIX зуун жэлдэ түбэдөөр бэшэһэн байгаа. Тэрэнэй шаби Чой­дог Ванчиков энэ гүн ехэ зохёолые ашата багшын­гаа захяагаар 1915 ондо хуушан монголоор найруулааб гэжэ бэшэнэ.

Эрдэни-Хайбзан Галшиев (1855-1915) зоной дунда Хайбзан дооромбо болон Мархаанзайн дооромбо гэжэ суутай байгаа. Зохёолнуудаа раб­жамба Агваан Лэгшэд нэрээр толилдог байһыень Чойдог шабинь бэшэнэ. Хайбзан дооромбо арба гаран жэлдэ Баруун Жуугай (Һаса) Брайбун хиидтэ һуража, дээдын һахилда хүртөө. 1897 ондо түрэл нютагаа бусажа ерээ.

Домог

Замдаа Лавран хиидэй эрдэмтэ ламанартай гурбан хоног шойро хаялсажа, эрдэмээ туршал­саа. Тииһээр дасанай шэрээтэ энэ эрдэмтэ ламые илахагүйбди, ганса эрдэмээрээ шалгарна бэшэ, үшөө гүн ехэ бэлигүүн ухаатай юм байна гэжэ хэлэһэн гэхэ. Тиигээд тэдэ ламанар иимэ бэлиг түгэлдэр хүн бурханда үргэл болохо, тархиинь хо­химойе габла болгохо ёһотой гэлсэбэ. Энээниие дуулаһан Эрдэни-Хайбзан нютагайнгаа сахюусад­та, Шалсаана-Буурал баабайдаа хандаа. Үглөөгүүр дүрбэн ламанарай тэрэниие абаашахаяа ерэхэдэ, гэнтэ дээрэһээ шанга абяан соностобо. “Үүдэндэ моритой үбгэн ерээд, бултыемнай харбахаяа бай­нал... үргэлөө һэлгэел!” – гэлдэжэ тэдэ зайлаһан гэхэ. Тэрэ гэһээр Лавран дасанай гантиг табсан­тай гэшхүүр дээрэ Шалсаана-Буурал баабайн мориной хүлһэнэй дуһалнуудай нүхэнүүд, хойто хоёр хүл дээрээ соройжо бодоһон моринойнь ту­руунуудай сараанууд мүнөөшье элихэнээр хараг­дажа байдаг гэлсэгшэ.

Зүблэлтэ засагай үедэ

20-дохи зуун жэлэй 20-30-аад онуудаар урдын буряадууд өөрын бэшэмэл зохёолгүй байһан, бай­хадаашье хуул шажан мүргэлдэл хабаатай ном сударнууд байһан гэжэ, түбэдөөршье, хуушан монголооршье бэшэгдэһэн номууд усадхагдаһан, таһа хоригдоһон юм. Тиибэшье, засагай хатуу хэһээлтэһээ айнгүй, үсөөхэн тэдыгээршье һаань, гүн удхатай зохёолнуудые нюусаар буулгажа аба­даг буряадууд олон байгаа. Тиимэ зохёолнууд зо­ной дунда дэлгэрэнхэй гэжэ Б.Д. Дандарон, Л.Ж. Ямпилов эрдэмтэд мэдүүлһэн. Хэблэдэг барну­удые ураар һиилэгшэ Содном Бодиев “Бэлигүүн толи” ном академик Дамдинсүрэндэ 1960 ондо бэлэглээ. Эгээл тодо бэшэгүүд Нимбуев Дашажам­сада болон Доржын Цыремпилдэ хадагалагдажа байгаа. Эдэ бэшэгүүдые шэнжэлжэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Цырен-Анчиг Дугарнимаев 1966 ондо ородоор “Зерцало мудрости, разъясняющее принимаемое и отвергаемое по двум законам” хэблүүлээ. Теэд тэрэ сагай эрхээр олониитэдэ ехээр мэдэгдээгүй, тараагдаагүй. Тэрэниие хам­ба лама Жэмбэ Эрдынеев уншаад, түбэд, монгол бэшэгүүдые зэргэсүүлжэ, дутаг зохёолнуудыень нэмээд, Цырен-Анчиг Дугарнимаевта дамжуулаа. Сагай һайжархада, ород, буряадаар 1993 ондо хэблүүлэгдэжэ, одоол уншагшадтаа хүрөө.

Эрдэни-Хайбзан Галшиевай “Хоёр ёһоной аба­ха, орхихые үгүүлэгшэ Бэлигүүн толи” гэжэ зо­хёол эртэ урдын Энэдхэгтэ дэлгэрһэн “Субашид” гэжэ зохёолдо дүтэрхы уран аргаар зохёогдоһон бүтээл юм. Галшиев багша өөрөө бэшэһэн байна: “Сажа-Бандида Гунгаажалцанай (Сахьяа Банди­дын) “Эрдэнитэ сан субашид” зохёолдо түшэглөөб гэнэ. Бэе ба зөөри сахилга, эрдэм ном шудалалга, һэримжэтэй ябалга, дайсан болон ураг садан­да хандалга, хожомые уридшалан бодолго, буян үйлэдэлгэ гээд лэ 8 бүлэг 1000 шүлэгһөө бүридэнэ. Хүнэй хадуужа абахаар дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэй түрүүшын хоёр мүр ажабайдалай али элдэб ушар­нуудта яажа бэеэ абажа ябахаб гэжэ заана, харин нүгөө хоёрынь тэрэ үйлэ хэрэгэй шалтагааниие гү, али хойшолониие элирхэйлнэ. Үгэ бүхэниинь үнэтэй, мүр бүхэниинь удхатай гэжэ Дамба Аюше­ев хамба батална. Энээнһээ урда, хойношье нэгэ доро хэншье мянган һургаал суглуулаагүй гэжэ айладхана. Эдэ мянган һургаалай зууеншье ойл­гоод, хэрэглэжэ шадабал, ганса буряадууд бэшэ, ямаршье яһанай, ямаршье шажанай хүн эрдэм бэлиг түгэлдэр боложо, урагшатай урматайгаар ажал хэрэгээшье ябуулха, ажабайдалдаашье аза жаргалтай байха гэжэ айладхана.

Мүнөө сагай уншагшад “Бэлигүүн толи” унша­хадаа, ухаан сэдьхэлээ баяжуулжа, түрэл хэлэндээ бэрхэ боложо, бүхы соёл болбосоролдоо дура­тай, урагшаа һанаатай түрүү сэхээтэн болохонь дамжаггүй.