​Джарун Хашорай субарга – һайхан сагай этигэл

Алтан дэлхэйн шарайда

Арюун байдал бүтээжэ,

Арбан сагаан буянай

Арбан хэшэг дэлгээнэ.

1919 ондо арамнайлагдаhан Джарун Хашорай субарга 1937 ондо тэhэлэгдэhэн, бута сохигдоhон. 1990-ээд онуудhаа эхилжэ, Хэжэнгын буддын шажантанай үүсхэлээр Джарун Хашорайнгаа субарга шэнээр бариха тухай хөөрэлдөөнүүд гарадаг болобо.

2000 ондо Хэжэнгын дасанай шэ­рээтэ ламаар hунгагдаhан Цыван Ширапович Фёдоров – Еши-Содбо ламхай түрүүтэй барилга эхилhэн юм. Арад зоной хүсөөр хоёр жэл соо субарга бодхоогдоо бэлэй. Тэрэ са­гуудай аймагай хүтэлбэрилэгшэд: Илья Эрдынеев (РСУ), Мүнхэ-Булад Дондоков (РЭС), Базар Пинтаев (ДРСУ), Дашанамжал Эрдынеев (ЖКХ), Владимир Ямпилов (МУП ЖКХ), Цыбан Базаров (аграрна ли­цей) машина, техникэеэ үгэжэ, хүн зоноо хүдэлгэжэ, ехэ туhа хээ бэлэй.

Томоотой, hайн зантай, мэргэ­жэл ехэтэй хүтэлбэрилэгшэ Дамба Абидуевич Жанаевай ударидалга доро Хэжэнгын хүбүүд амжалтатай хүдэлжэ гараа. Эдэ хэд бэ гэбэл: Ген­надий ба Лубсан Дубшановууд, Цырендондог Цыбенов, Бата ба Батор Жигмитовүүд, Владимир Жанчиков, Цырендоржо Доржиев, Найдан Бал­данов, Батор Генинов, Бадма Моло­нов.

Ламанар Зунды Бальжинима­ев, Дамдин Санжижапов гэгшэд ехэ ажал хээ. Энэдхэгһээ, Түбэдhөө «Ган­жуур», «Данжуур», алта мүнгэ, шэрэ асараа. Хори, Ярууна, Бадаар Маани сахяа, тэндэхи зонhоо субаргын ба­рилгада мүнгэн үргэгдөө. Еши-Содбо лама барилгын бүхы хэрэгтэ зориг­тойгоор хүдэлжэ гараа, габьяань тон ехэ.

Эмхидхэлэй хорооной гэшүүд Балдандоржо Рыбдылов, Дугаржаб Баяртуев, тиихэдэ аймагай засаг дарга байһан Баянжаргал Шаралда­ев ехэ туhа хэhэн зон гээшэ.

Субаргын орёо ажал, гоёолто Балдан Лыксыков, Самбу Санжиев, Цыбан Цыванов, Владимир Балду­ев, Галсан Шадраев гэгшэд бүтээгээ. Хэhэн бүтээлнүүдынь гэхэдэ: дүрбэн зүг тээшэ хараhан «Буддын нята­нууд», найман арсалан субаргын ханаhаа гаража байhан харуулшад шэнгеэр үзэгдэнэ.

Субаргын барилгада бүхы Хэжэн­гын зон арга шадалаараа туhалаа. Ушхайтын олзын хэрэг эрхилэгшэ Рампиловтанай гэр бүлэ үдэр бүри барилгашадта эдеэ хүнэhыень үгэжэ байгаа.

2001 оной октябриин 14-дэ Еши-Лодой римбүүшэ морилжо, Джа­рун Хашорай субаргын арамнай үнгэргөө. Тэрэ үдэр Хэжэнгэ аймагай байгуулагдаһаар 60 жэлэй ойн баяр боложо байгаа. Олон ноёд хабаадаа, тэдэнэй тоодо Буряад Уласай Юрэн­хылэгшэ байһан Л.В. Потапов, Арадай Хура­лай Түрүүлэгшын тушаалда байһан М.И.Семёнов мүн.

Мүнөө Джарун Хашорай субаргын хажууда долоон метр үндэртэй Абида бурханай нангин дүрэ бүтээгдэнхэй. Һайхан дуган бии. Хэжэнгын даса­най шэрээтэ Гармажаб ламхайн уда­ридалга доро Джарун Хашораймнай субарга бүри гоё боложо байдаг. Урда захадань Хэжэнгын дасанай ламанар ябаhан хүнүүдтэ зорюулжа, найман субарга бодхоогдоо. Хойто талаhаань сэрэг нарhанууд хамгаал­жа жэрынэ. Зунай сагта үнгэ бүриин гоё hайхан сэсэгүүд hалбаржа бай­даг. Үзэсхэлэнтэ hайхан газар юм. Одоол бурханай орондо байнаб гэжэ hанахаар. Хойто добо дээрэнь томо гэгшын үзэгүүдээр «Ом мани бадмэ хум» гэжэ бэшэгынь hүниндөөшье зула бадарhан мэтэ харагдажа бай­даг.

Субаргада үнэн зүрхэнhөө заль­бараа hаа, эрдэни зэндэмэни мэтээр hүзэгшын hанаhан хэрэг бүтэхэ юм гэлсэдэг.

Джарун Хашорай субарга манай тоонто нютаг Хэжэнгын нангин шүтөөн болонхой. Субаргын хажууда хүнүүд ходол олоор мүргэжэ ябадаг. Залуушуулнай ерэхэ угаа дуратай. Айл болохынгоо урда, холын харгы­да гарахынгаа урда мүргэжэ, сэдь­хэлээ заhаад ябадаг болонхой. Иимэ hайхан ёhо заншалаа арад зомнай үеын үедэ дамжуулжа ябаха гэжэ найдагдана.

Джарун Хашорай субаргада зорюулhан шүлэг, дуунууд мүндэлжэл байна. Россиин арадай артист Дам­ба-Дугар Бочиктоевой дуулахыень ехээр hайшаадагби.

Хэжэнгын дасанай хоридохи шэ­рээтэ - мүнөө үеын түрүүшын шэ­рээтэ болоһон габжа лама Цыван Дашицыренов дасанайнгаа түүхые ород хэлэн дээрэ шүлэглэмэл зохёол болгоhон юм. Түрүүшын Субарга ту­хай иигэжэ бэшээ:

Во главе «Субарга Балдандоржо»,

Мархаадайн Чойдаг Габжа

Ступу лет четыре строили,

И с восторгом чуда завершили…

Ганжуурва гэгээна пригласили,

Освятили Жарун Хашор,

На радость и благо всех живых…

О, Великий Жарун Хашор,

На золотой земле исполин

Кодуно-кижингинских долин…

Оком луноподобным Будды

Будущее ясно проницая,

Видит вечно синее небо

И луну, и солнце красное…

Түүхэһээ

Джарун Хашорай субарга дэлхэй­дэ оройдоол хоёр юм. Балбын орон­до иимэ субарга бии. Манай субар­гын хуби заяан ехэл гашуудалтай. Түрүүшын субаргын хайшан гэжэ баригдаhан тухайдань тогтохомни.

20-дохи зуун жэлэй эхеэр Хэжэн­гын дасанай залуу ламанар Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок ба Будын Балдандоржо «Лондол Сум­бум» гэжэ Непалай субарга тухай ном шудалжа эхилhэн юм. Нютагтаа Джарун Хашорай субарга бодхоо­хо байгаабди гэhэн бодолоороо ехэ хүндэтэй ахалагша ламанараараа хубаалдаhан юм.

Мархаанзайн дооромбо, Санжаа­лай Шагдар, Абди Соржо, Һабхании ламхай Балданеши, 13-дахи шэрээтэ Гэнин Цыремпилов – «Тэхэйн лам­хай» залуу ламанарые дэмжээ hэн.

1915 оной хабар субаргын ба­рилга эхилээ бэлэй. Заха Шэбэрэй хажуудахи хадаhаа шулуу шэрэдэг hэн. Тиихэдэ юун машина, техникэ байхаб даа. Шулуугаа лом, салираар абажа, морёор лэ зөөдэг hааб даа. Ажал хүйтэн болотор ябаа. Тран­шей, зууха малтажа, бүмбэ нюугаа. 1916 он гаража ерэбэ. Нэгэдэхи дэл­хэйн дайн баруун тээ нэержэ байгаа. 19-31 наhан болотор Харганаагай боолосой 1335 залуу эрэшүүл ара талын ажалда Архангельска губер­ни эльгээгдэhэн юм. Тэрэ жэл субар­гын барилга хэгдээгүй. Ламанаршье окоп малтаа, шорой шэрээ. Шиигтэй хүйтэн хойто газарта олон буряад хүбүүд яhаа хаяа бэлэй. Олониинь уушханай ханяадатай болоо, халуун үбшэнэй тахалда дайрагдаа. Шой­дор, Шойдок, Балдандоржо залуу ламанарнай амиды мэндэ бусажа ерээд, субаргынгаа барилга эхилээ бэлэй. 1919 оной зун субаргын ба­рилга дүүрээ. 11х11 метр хэмжээтэй, тойроод жаран шэрэм шодонгуу­дые Петровско заводто шудхуулжа асарhан юм. Энэ ехэ ажал бүтээhэн хүн гэхэдэ, Хөөрхын зайhан Доржын Бато-Мүнхэ мүн.

Сүүгэл дасанhаа Ганжарвын гэ­гээн ерэжэ, арамнай үнгэргөө. Аюр­жана Молонович Молонов үхибүүн ябахадаа, эхэ эсэгэтэеэ энэ арамнай­да хабаадаhан юм. Иигэжэ хөөрөө бэ­лэй:

“Yндэрөөрөө нэгэ адли най­ман хүбүүд мүр дээрээ – жуузада hууhан Ганжарвын гэгээниие үргөөд ябаа. Хүбүүдэй малгайн дэнзэнүүд hалхи hэбшээндэ хүдэлжэ байhые мүнөөшье болотороо hанагшаб”, - гэжэ 1990-ээд оной эхеэр хэлэhэн юм. Арад зоной баяр ёhололой жаг­саалда байхадань, адис табижа ябаа.

Тиихэдэ 16-тайхан ябаhан Дугар­жап Галшиевич Соржиев: “Субаргын рамнайда олон мянгаад хүн сугла­раа hэн. Аргагүй ехэ hайндэр болоо бэлэй: бүхэ барилдаан, мори урил­даан, hур харбалган. Түгэсхэлдэнь Нимын Дугар, Дондогой Дугар ба Бэ­дэгэй Дугар гараа hэн. Эдэ гурбан ба­рилдаашад «Хэжэнгын гурбан бүхэ Дугар» гэжэ холо ойро суурхаhан байна. Мори урилдаанда Чисаанын Сампилай «Намжал хээр» түрүүлээ. Энэ нарата hайхан үдэрые, Субаргын яларжа байhан шодонгуудые бүхы наhан соогоо hанажа ябанаб, дай­лалдажа ябахадамнишье, ухаанhаам гарадаггүй hэн”.

Арбан найман жэл Субаргын хим­гадан сахигшаар Будын Балдандор­жо байгаа. Нютаг нугадаа «Субарга Балдандоржо» гэжэ алдаршаhан юм, баярай габжа гэжэ нэрэ үгтөө бэлэй. Арад зон «Амбай» гэжэ үшөө нэрлэ­дэг hэн.

“1937 ондо дайшалхы бурханиие буруушаагшадай субаргые тэhэлхэ гэжэ ерээд байхадань, Балдандор­жо Залаата хадын саана хоргодоод, хаража байгаа. Ганжарынь зүүлжээ унаа hаань, субаргамнай дахинаа бодохо гэжэ шэбшээ hэн. Нээрэ­эшье, зүүлжээ унаhан юм”, - гэжэ намда Эдэрмэгэй Нима Шагдаро­вич Баторов хөөрэhэн юм. Эдэ ми­нии танил үбгэжөөлнүүд үни хада гэртээ харинхай. Эдэнтэй уулзажа хөөрэлдэhэндөө, ходо досоогоо бая­сажа ябадагби.

Эдэ зониие Хэжэнгымнай арад зон оройдоошье мартахагүй. Һайхан ёhо заншалнуудаа сахижа, ульгам баян буряад хэлэеэ мартангүй, дэл­хэй дээрэ бидэ буряад арад гээ­шэбди гэжэ ходо омогорхон ябаха ёhотойбди.

Энэ жэл Джарун Хашораймнай субаргын 100 жэлэй ойн баяр тэм­дэглэгдэхэ. 18 жэл соо шэнэлэн hэргээгдэхэ ажал ехэ хэгдээгүй. Арад зомнай алта мүнгөөр туhалжа, су­баргаяа бүри hайхан болгохобди гэжэ найдагдана.

Вера АЮШЕЕВА, 1997-2005 онуудта “Хэжэнгын гол” сониной ахамад эрхилэгшэ