​Зохёолшо зоноо золгон ябаха золтойл даа

Елена Осодоева

Буряадай уран зохёолшодой наһанай нүхэд – Л.Б. Батожабай, Ц.Д. Чимитова, В.З. Жалсараева, Е.В. Калашникова, С.Б. Ангабаева, З.Л. Дашабылова гэгшэд үндэр наһатай, наһанайнгаа нүхэдэй но­муудые гаргуулан, үлзы хэшэгтэй ажаһууна. Габьяа ехэтэ эдэ эгэшэ­нэрээ Эхэнэрнүүдэй уласхоорон­дын һайндэрөөр амаршалая, үнэн зүрхэнһөө һайн һайханиие хүсэе.

Эдэ зон сооһоо эгээл залууба­рынь (З.Л. Дашабыловае оруулаагүй һаа), буряадаараа 85 наһатай Е.А. Осодоева мүн болоно. Мартын 8-ай урдахана, дүшөөд жэлдэ танил тала, уран зохёол­шодой, сэтгүүлшэдэй дунда эгэ­шэ нүхэр гэжэ эльгэн зөөлэнөөр нэрлүүлдэг Елена Анготовнатай уулзажа хөөрэлдэбэбди.

- Елена Анготовна, 90-эй хорёо соо ороһоншье һаа, хүл хүнгэн, ухаан һонор, сэтгүүл, номуудтаяа ханилһаар зандаат...

- Дайнай үеын хатуужал хайшаа орохо һэм. Дайнай эхилхэдэ, 6-тай­хан байгааб, теэд гар доро заруулаал һэм. Дайнай һүүлээр хэһэн ажалнай, мүнөө һанахадам, захагүй һэн даа... Огородой бог үбһэ түүхэһээ эхилээд, уһалхабди, үбһэ тармахабди, таряа боохобди, хартаабха малтахабди, по­лидо хоолос түүхэбди. Таряа хадаха­даа, гарни хадуурһаа холоод, шуһан гаража байха... Үбэлынь үдэшэндөө хартаабха сэбэрлэжэ, ород пеэшэн соо хатаахабди. Манай нютагта зэ­дэгэнээ элбэгээр ургадаг һэн, обоо хүбөө суглуулжа, мүн лэ фронтдо эльгээхэеэ хатаахабди.

- Бэлшэрэй дунда һургуули түгэсөөд, Улаан-Үдэдэ библиотекарьнүүдэй жэлэй курса түгэсөөт. Тиин Сэлэнгэ аймагай Ташар һууринда ажаллаат...

- Карл Марксын колхоз гээд на­яржа байгаа энэ ажахы... Суута Ж.Н.Ванкеев хүтэлбэрилдэг һэн. Намда, залуу мэргэжэлтэндэ, угаа налархайгаар хандаһан, колхознигу­удай бүридэлдэ бэшүүлжэ, ажахыһаа эдеэ хоолой паек үгэдэг болгуулһан юм. Складые даагша Сэрэн ахай ехэл һайн хүн бэлэй, хүбүүниинь Николай Намсараев һүүлдэ мэдээжэ сурбалжалагша, уран зохёолшо бо­лоо. Уран һайханай харалгада хабаадахабди, ниитын ямаршье ажалһаа тунхарихагүйбди. Хурьга абалсадаг һэм. “Песня табунщика» кино бу­улгаха үеые хараһамби. Владимир Манкетовэй дүрэ ухаандам бүхөөр хадуугдашоо юм. 1957 ондо энэ ки­ногой буулгагдаһаар 60 жэлэй ойн баяр тухай мэдээжэ сэтгүүлшэ Ни­колай Бадмаринчинов сонин соо толилуулаа һэн. Үндэр хэмжээндэ, уран гоёор бэшээ. Сэлэнгэ аймагай эрхим хүбүүд гуурһантай ханилдаг, бэрхэнүүд даа. Нэгэ һонин баримта гэхэдэ, гэрэл зураг буулгагша «Ого­нёк» журналда манай дүрэнүүдые толилуулаа һэн.

- Горькиин нэрэмжэтэ номой сан мүнөөнэй Калашниковай нэ­рэмжэтэ номой сан соо һэн бэзэ?

- Тиимэ. Уншагшад угаа олон байха. Газаа библиотекын нээгдэ­тэр ээлжээндэ зогсоод ородог һэн. Үбэлынь пеэшэн түлихэбди. Түбэй, областной, аймагай сонинууд хуу ерэхэ. Гуримшуулхаш, подшивка хэ­хэш. Тэрэ тоодо Усть-Ордын окру­гой, Оһын аймагай сонинуудаа онсо хужарлан уншахаш. Зундаа 10 саг болотор хүдэлхэбди. Уран зохёол­шод сонинуудта юу толилуулнаб, хуу бүридхэлдэ абахабди, картотекэ хэхэбди. Оюутад - уншагшад “жаран нүхэтын” хажууһаа 3 мүнгэтэ хямда­хан пирожки абажа эдеэд лэ, үдэрөө дууһан толгойгоо үндылгэнгүй һууха. Нэгэ хэды болоод, сонхонуу­даа нээжэ, байраяа һэрюусүүлхэш. Мүнөөшье тэрэ үеын оюутадай зари­ман танидаг, баяртайгаар мэндэшэл­дэг юм. Иван Титович Мирошничен­ко директор байгаа, удаань Дмитрий Сергеевич Жарков...

- Наһанайнь нүхэр Елена Ми­хайловна Жаркова нэгэ үедэ ди­ректорэй орлогшоор хүдэлһэн гээд мэдэнэб. Рыгзема Гомбоевна Батомункуеватай Москва хото­до “Буряад үнэн” сониниие Ород Уласай сонинуудай Алтан жасада оруулха һайндэртэ хабаадахадаа, Елена Михайловнатай золгожо, хани халуунаар хөөрэлдөө һэмди. Буряад ороноо угаа дулааханаар дурсаа бэлэй.

- Үнэн дээрээ жэгтэй бэрхэ, ухаатай сэсэн хүнүүд байгаа. Эдэ зоноо мартаха ёһогүйбди. Буряад Уласай 100 жэлэй ойн хүндэлэлдэ нэрэнүүдынь заатагүй дурдагдаха бэзэ.

- Удаань Та библиотечнэ ин­ститудай хүүгэдэй отделениие түгэсөөд, Б.Абидуевай нэрэмжэтэ хүүгэдэй номой санда хүдэлөөт. Хэзээ зохёолшодой холбоонтой дүтөөр харилсажа эхилээ һэмта?...

- Николай Гармаевич Дамди­нов уран зохёол дэлгэрүүлхэ та­лаар бюродо орожо хүдэлхыем дурадхаһан юм. 1979 онһоо 16 жэлэй туршада тус бюрогой түлөөлгэтэ нюур (уполномоченная) байгааб гэхэ гү, али зохёолшодые зонтой, коллективүүдтэй уулзуулдаг, тии­мын тула хэлсээнүүдые баталдаг ажалтай һэм. Доржи Эрдынеев, Исай Калашников, Цэрэн Галанов, бусад­шье энэ ажалые угаа шухала гэжэ тоолодог байгаа. Хэлсээнэй ёһоор, хүдөө нютагуудта зохёолшодой ошо­ходо, угтаад абадаг бэлэй.

Тэрэ түлбэриһөөнь зохёолшодто гонорар үгтэдэг һэн. Үшөө артист­нууд ошолдохо. Клим Миткинов, Гүнзэн-Норбо Гунзынов, Владимир Буруев, Лидия Галсанова, уран зохё­олшод сооһоо Цырен-Дондок Хама­ев, Солбон Ангабаев, Баир Дугаров, Лопсон Тапхаев, Ким Балков тон эдэбхитэйнүүд һэн. Сергей Цырен­доржиев, Георгий Дашабылов, Ан­дрей Румянцев, Булат Жанчипов, Ни­колай Дамдинов үе-үе болоод ошохо. Хото город соошье уулзалганууд ходо боложо байха. Даша-Дэмбэ­рэлДугаров, Дугар Дылгыров, Баяр Жигмытов удаа дараалан бюрое толгойлоо. Удаань Уран зохёолшо­дой холбооной кассираар хүдэлөөб. С.Б.Ангабаева бухгалтерынь байгаа.

Суг хүдэлдэг нүхэдтэйгөө (Елена Осодоева зүүн гарһаа нэгэдэхи), 1963 он.

- Буряадай мэдээжэ прозаик Матвей Михайлович Осодоевой наһанайнь нүхэр байһан ушар­тнай хуби заяандатнай нүлөөлөө. Хоюулан нэгэ класста һураа һэмди гээд хөөрэдэг зантайт.

- Нэгэтэ зун, 1963 ондо һэн ха, нютагаа ошооб. Матвей Москвагай Литературна институдай 3-дахи курсын оюутан, амаралтада ерэ­эд байгаа. Хоюулан 30 наһандаа дүтэлжэ ябаабди. “Ами амяараа яба­хын орондо ами нэгэн бологты” гээд үетэн нүхэднай шоглон зуур­шалжа, айл болоһон юумэбди. Тиин хоёр хүүгэднай – Туяна, Булад хойно хойноһоо түрөө. 1965 ондо Матвей “Буряад үнэндэ” практикада ажаллахаар ороо. Мүнөөнэй хотын музейн байдаг гэртэ байратай һэн. Цырен Очирович Очиров гэжэ ямар бэрхэ редактор һэн бэ, залуу сэтгүүлшэ гээд яһалашье туһалһан юм.

- Зохёолшо нүхэрэйнгөө нэрые мүнхэлхэ талаар ехэ хүдэлмэри ябуулһан гээшэт...

- Нөөсэлһэн материалнуудаа нютагайнгаа музейдэ дамжуулааб. 2015 ондо нүхэрэйнгөө 80 жэлэй ойдо “Үлеэ нютагһаа уг гарбалтай” гэһэн номыень согсолон гаргааб. Дурасхаалдань зорюулһан бүхы уулзалгануудта мүнөөшье болотор хабаадалсаһаарби.

Эгээ эдэбхитэй уншагша

...Үнэхөөрөөшье, зохёолшын үргэһэн туг намилзаһаар, бүтээлнүүдынь зоноо баярлуулһаар зандаа. Суг хүдэлһэн нүхэдынь Ревомир Гармаев, Цыдып Цырендоржиев, бусадшье сэдьхэлэй дулаан үгэеэ мүнөөшье зорюулжал байдаг. Ха­рин Елена Анготовнае анханһаа һайшаадаг, һайхашаадаг байһан Цы­рендулма Дондогой «Алёна» гээд эрхэ нэрээрнь угаа энхэргэнээр хан­дадаг бэлэй. «Зохёохы зоной һамгад булта Алёношуу һайн ая зантай байһан һаань, үшөө хэды гоё зохёол­нууд дэлхэйдэ мүндэлхэ һэм” гэхэ.

Елена Анготовна – “Буряад үнэн” сониной, “Байгал” сэтгүүлэй эгээл эдэбхитэй уншагшань. Нэгэ дугаар алдаа гэжэ үгы, нэгэ зохёол алгад гараа гэжэ үгы. Нёдондо Туяна Сам­бяловагай номой гарахада, тусгаар бэдэржэ олоо. “Байгал” сэтгүүлдэ гараһан зохёолой үргэлжэлэл бэдэр­жэ ябаха. Иимэ ушарнууд олон ааб даа.

Түрэлхи хэлэнэйнгээ түшэг хүнүүдэй нэгэн лэ даа, аяар холын Үлеэһээ үргэн замдаа гараһан эгэ­шэмнай. Эхэнэрнүүдэй Уласхоорон­дын һайндэрөөр Танаа амаршалая, элүүр энхэ, эдэбхи түгэс зандаа үри хүүгэдэйнгөө, аша зээнэрэйнгээ дүхэриг соо ажаһуухыетнай хүсэе.

МАТВЕЙ ОСОДОЕВ

ЭЖЫМНИ

Булангиртан харьялна сэлгеэ дошхон Ангарамни,

Бороорхуу намар айлшалhан баhа байгаал ха.

Һанааем зобооно үлгэ болоhон эжымни,

Һургууляа дүүргэхым хүлеэжэ баарhан яданал ха.

Шабар соолойнгоо амһарта согсойн hyyнa

Шиигтэй түлеэниинь үнөөхил зандаа шииганана.

Һүтэй сайгаа аргаахан шэмэн ууна, -

Һанаа сэдьхэлынь одоол тиихэдэ тэниинэ.

Хүлеэжэ бү ядаарай!.. Арга соохоноо тэсээрэй -

Хүрэжэ ерэхэб үе сагтаа заатагүй.

Дуугай намһаан алта мүнгэ бү эреэрэй,

Дуунhаа ондоо бэлэг намдаш байхагүй.