​​Нэрэеэ нэрлэлсэе, уг унгияа удхалая

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи ду­гаарта).

Монгол гээшэмнай үнэн дээрээ нэлэнхы талын орон гэхэ аргагүй, хада уулатай, губитай Түб Азиин нэгэ онсо өөрсэ хизаар. Урдахи ду­гаарнуудта Эртын Монголой уг унги нютаг газар Эргэнэ-хон тухай дурдаа бэлэйбди. Алтай болон Са­яан уулануудһаа урагшаа халижа, Түбэдэй үндэрнүүдтэ (газар дэл­хэйн эгээл үндэр Гималай уулану­удта хүрэтэр) ажаһууһан арадуудай нютаг (Түб Ази гэе) хадануудаар хүреэлэгдэһэн хизаар орон гээшэ. Тиимэһээ “Мон” гэһэн ойлгомжо хада ууланууд гэһэн газар уһанай нэрэтэй холбоотойнь дамжаггүй. “Монгол” гэһэн үгын холбоо соо “гол” гэһэниинь мүнөө сагта илан­гаяа манда удха шанартай: мүнөө роман хэлэнүүдтэ “Land” гэһэн үгэ ямар удхатайб, тиимэл гэжэ тоолохо ёһотойбди.

Хоёрдохи ехэ удхань юунтэй хол­боотойб гэхэдэ, бүхы дэлхэйн арад зон гурбан ехэ раса болон хубаардаг: негр (негроидно), европ (европе­иднэ), монгол (монголоидно). Мон­гол расын зоной ууган нютаг (эхэ орон – прародина) – Түб Ази, хара яһатанай эхэ нютагые Африка, са­гаан яһатанайхиие Дундада далайн хизаар гэжэ тоолонобди. Мүнөөнэй эрдэм шэнжэлэлгын ёһоор, монгол расые (монголоидная раса) дэл­хэйн хүн түрэлтэнэй нэгэ тон томо һалбари гэжэ тоолонобди: (азиат­ско-американская) – Зүүн Азида, Түб Азида, Индонези, Сибирь болон илангаяа Хойто Америкэдэ.

Буряадууд 1923 ондо өөһэдыгөө бэеэ дааһан бай­далда ороходоо, Буряад-Монголой АССР гэжэ нэр­лэгдэхэдээ, дэлхэйн араду­удай нэгэ томо арадуудай тоодо нэрлэгдэн ороо гэжэ бидэ мүнөө омогорхохо ёһотойбди.

Энээниие мүнөө республикынгаа 100 жэл угтажа байхадаа тодолон, тодорхойлон хэлээгүйдэмнай аргагүй! Буряад-Монголой Улас гэжэ нэрлэхэ үедөө буряадууд эртынгээ түүхэһээ үндэһэлөө гээшэ. Эндэ үшөө дахин монгол үндэһэтэн (монгол угсаатан, монгол туургата зон) эхин үндэһэеэ, эхин угаа – эшэеэ нангинаар тоолон абажа ябаһан байна бшуу.

1920-ёод онуудта буряад-мон­голнууд гээшэбди гэжэ ябаһан зон бүхэдэлхэйн эрдэмһээ яһала хүртэнхэй шатадаа ерээд байгаа, Европын алишье университедтэ докторой ехэ малгай үмдэхэ байгаа гэжэ Доржи Банзаров хэлэһэн ха юм. Михаил Сердюков I дүгээр Пётрой алдарта уһан голнуудай зам бари­жа байгаа. Арад зон соогоо нэгэ-хо­ёрынь байһан юм ааб даа гээшье һаа, Сагаан хаанай эзэнтэ гүрэн соо суурхаһан Пётр Бадмаев, Гомбожаб Цыбиков, Базар Барадин, Агван До­ржиев, Бата-Далай Очиров гээд то­олоо һаа, буряад-монгол зоной тэрэ үеын шадал зэргэ үндэр дээрэ гара­ад байгаа гэжэ хэлэхээрээл хэлэхэ ёһотойбди!

Түүхэеэ бэшэжэ үлээгээ

Эндэ буряадай түүхэ бэшэгүүдые дурдаагүйдэ аргагүй.

Мүнөө бидэнэр ХIX-XX зуун жэлнүүдтэ бэшэгдэһэн буряад зоной уг изагуур тухай бэшэгдэһэн зохё­олнуудые (Түгэлдэр Тобоев, Вандан Юмсунов, Шираб-Нимбу Хобиту­ев, Дамби-Жалсан Ломбо Цэрэнов, Сайнцак Юмов, Цэдэнжаб Сахаров, Цэжэб Цэрэнов гээд дурдахадамнай, арба гаран томо зохёолнууд боло­шодог ха юм) дурдахадаа, нэгэ шу­хала, үндэр талануудынь тэмдэглэхэ ёһотойбди.

Нэгэдэхеэр, эдэ зохёолнууднай арадайнгаа түүхэ һайн мэдэхэ, арад зон соогоо ахалжа ябаһан эрдэм­тэйшье, үндэр ноён тушаалтай­шье хүнүүдээр бэшэгдэһэн байна. Тиимэһээ түүхын баримтанууд эдэ зохёолнууд соо тон наринаар хэрэ­глэгдэнэ.

Хоёрдохёор, зохёолнуудай бэ­шэгдэхэдэ (хожомынь хэблэгдэхэ­дэ), Ород гүрэнэй нэрэтэй солотой эрдэмтэд яагаадшьеб хабаадаһан байна (жэшээнь, А.М. Позднеев, Н.Н. Поппе, Г.Н. Румянцев, Монголой ака­демик Б. Ринчен, Буряадай мэдээжэ эрдэмтэн Ц.Б. Цыдендамбаев…).

Бидэ эдэ зохёолнууд соо ямар ба­римта дурдахаяа һанана гээшэбди гэхэдэ, «монгол» гэһэн ойлгомжотой «буряад» гэһэн ойлгосо ниилээд, хүтэрэлдөөд байна гээшэ, тиихэдээ “буряад-монгол” гээд бэшэ, ехэнхи­дээ “монгол-буряад” гээд ороно.

1923 ондо Буряад-Монголой АССР гэжэ уласнай тон зүб нэрлэгдээ гээшэ. Теэд 1959 ондо “монгол” гээшы­ень гүрэнөө хүтэлбэрилэгшэ тэрэ үеын зон абажа хаяа юм. Баһал Ка­рело-Финскэ АССР гээшэһээ “финн” гэжэ үгэнь хасагдаа юм. Энэмнай тэрэ үеын “политикын нугаралтану­уд-хубилалтанууд” юм ааб даа. “Буря­ад-Монголой АССР” соо монголнууд үгы юм, “Карело-Финндэ» финнүүд үгы юм гэгдэһэн юм. Карелнүүд өөһэдыгөө “карьялайзет” гэдэг, хэ­лэниинь финно-угор хэлэнэй нэгэ һалаань болодог. Өөһэдынгөө республикада 80 гаран мянган зон юм. Буряадууд 1990-ээд онуудта буряад- монгол гэһэн ууган нэрэеэ һэргээхэ гэһэн хүсэлтэй һэн. Манай һанахада, “монгол” гэһэн арадай нэрын хуби Ород Хитад хоёрой хоорондохи харилсаанай 1960-аад онуудта хур­садахада, нэгэ таарамжагүй болоо гэгдэһэн хаш...

Буряадууд өөһэдыгөө хэзээдэ­шье “монголнууд” гээшэбди гээгүй юм ааб даа, юрэл “монгол-буряад” гү, али “буряад-монгол” гэхэдээ, өөһэдынгөө эртын уг унги тэмдэглэн дурдаа гээшэ, хоёрдохёор, монгол угсаата зон өөһэдынгөө нэгэдэлые үндэр дээрэ тоолодог ха юм: халха-монгол, ойрод-монгол, буряад-мон­гол, хальмаг-монгол, үбэр монгол гэхэдээ, өөһэдынгөө нэгэдэлые эртэ сагһаа бэхилхэ гэһэн һайн һайхан эр­мэлзэлые абажа ябаһаниие гэршэл­нэ.

Булат Зоригтуев, түүхын эрдэмэй доктор

minkultrb.ru

Булат Зоригтуевай һанамжаар, бураад (буряад) гэһэн үгэ хоёр үгэһөө бүридэнэ: бураа – «лесная чаща», «гус-тая роща» ба арад – «народ».

«Буряад» гэһэн үгэ эртэ сагай үгэ

Үшөө дахин эндэ дурдая: “Мон” “гол” гэһэн хоёр ойлгомжын удха аржытар харагдана! Мүнөө “буряад”, “буряад-монгол” гэһэн арадай нэрэ (этноним) тухай хөөрэлдэе. “Мон” гэһэн ойлгосо (үгэ) эртэ урда сагһаа эхитэй. Бүри алтай хэлэнүүдэй үшөө хүсэд илгаржа ошоогүй байха үеһөө гэжэ дээрэ тобшолол хээ бэлэйб­ди. “Буряад” гэһэмнай баһал тиимэ эртын үгэ гэжэ баһал тодорхойлхо болонобди. Энэмнай буряад ара­дай хүгжэлтэ (этногенез) эртэ урда сагһаа эхитэй гээшые баталан ха­руулна. Энээн тухайгаа бидэ Буря­ад Уласай тогтоһоной зуун жэлэй ой тэмдэглэхэдээ, арад зондоо хэлэхэ ёһотойбди. Буряад арад гээшэ һаяхан лэ бии болоһон бэшэ. Олон жэлэй түүхэтэй, хүгжэлтынь зам тухай бодомжолон шүүжэ, сэгнэ­жэ, мүнөөдэрэй сагта ямар ерээдүй хүлеэжэ байнаб гэжэ бодомжолхо ёһотойбди. Нэн түрүүн арад зонойм­най нэрэдэ анхан ямар удха байнаб гэжэ ойлгоогүйдөө, ерээдүй тухай­ламжа хэхэнь хүшэр гэһэн мянгаад жэлэй үндэһэтэй сэсэн мэргэн бо­долые ямаршье зон ухаандаа абан ябадаг гээшэнь сохом. “Буряад” гэ­эшые тайлбарилһан һэдэлгэнүүд бии юм – заримыень зүб юм гү гэжэ тоолохооршье ха. Элитэ эрдэмтэ Ц.Б. Цыдендамбаев «буряад» гэжэ эр­тын түрэг хэлэнһээ абтаһан “бүре”- “шоно” гэһэн ха гээд, энэнь яһала үни үнэндэ тоологдоһон юм. Юуб гэхэдэ, монголшууд уг гарбалаа шоноһоо тоолодогынь мэдээжэ һэн.

Г.Д. Санжеев “бурууд” гэһэнтэй, Т.А. Бертагаев “курыкан” гэһэнтэй, Б. Барадин “бергут” гэһэнтэй хол­бодуулан, өөһэдынгөө бодолнуудые хэлэһэн байха. Эдэ ехэ эрдэмтэдэй удаа шэнэ үеын эрдэмтэн Б.Р. Зорик­туев “бурал” – “густая роща” гэһэн газар уһанай нэрэтэй холбон, өөрын һанамжа яһала баримтатайгаар хэ­лээ гэжэ һанагдана. Дорно дахиниие шэнжэлһэн Грумм-Гржимайло, мон­гол бөө шажаниие шэнжэлһэн Т.М. Михайловһаа эхилээд, энэ асуудалые хаража үзэһэн лэ байна.

Бидэ мүнөө сагта буряад-монгол нэрэ томьёонуудые (терминүүдые) хаража үзэхэдөө, монгол-түрэг хэлэнүүдэй, манжа, тунгус болон Ази Түби дээрэ монгол угсаата ара­дуудтай түүхын холбоотой байһан арадуудай хэлэнүүдтэй зэргэсүүлэн анхарха ёһотойбди. Хакас эрдэмтэ­дэй, илангаяа мэдээжэ хакас эрдэм­тэн Л.Р. Кызласовай шэнжэлгэнүүд соо бидэ анхарангүй байхаар бэшэ баримтануудые олоһон байнабди: тэдэнэй дунда “тюрк” гээшэ нэгэ түрэлэй, (единокровные), «буряад» гээшэ эхир гэһэн удхатай (единоу­тробные) гэһэн бодолнуудые олоһон байнабди.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).