
Буряад-Монголой түүхэтэй холбоотой хоёр асуудал гаража ерэдэг.
Юундэ бидэ өөһэдыгөө буряад-монголнууд гэдэг байгаабибди, юундэ республика боложо тогтоходоо, Буряад-Монголой АССР гэһэн нэрэ уласнай иимэ нэрэтэйгээр өөһэдыгөө нэрлэн, “саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй болоо”.
Буряадууд - монгол угсаата зон, монгол хэлэтэй зон гээшэбди.
Урид бэшэгдэһэн статьянуудта яагаад бидэ монгол угсаата, монгол хэлэтэй зомди гэжэ нэрлэгдээбибди гэжэ хаража үзөөбди.
Нэн түрүүн монгол гэһэн нэрые (этноним) тухай хөөрэлдэе.
“Монгол” гэһэн нэрые олон эрдэмтэд тайлбарилхаяа оролдоһон юм. Этимология (от греч. еtуmon- истина, истинное значение слова). 1) происхождение слова или морфемы, 2) раздел языкознания, занимающийся изучением первоначальной словообразовательной структуры слова и выявлением элементов его древнего значения.
Элитэ эрдэмтэн Г. Санжеев Доржи Банзаровые эгээл түрүүшын тайлбари хэһэн байна гэжэ тэмдэглэнэ, теэд тэрэнь буруу юм гэнэ [Санжеев, 1983 дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, Буряты в общемонгольской истории, БГУ, 2014].
“ГОЛ” гэһэн үгын удха
Манай һанахада, бүхы эдэ тайлбаринууд сооһоо Д. Банзаровай МОНГОЛ<МОН ГОЛ (гол-река) гэһэн эшэһээ гэжэ хэлэһэниинь удхаараа эгээл зүб юм!
Гансал эндэ бидэ ГОЛ гэһэн үгын хоёрдохи удхые мартаад байһанаа мэдэрхэ ёһотойбди.
“Река у монголов значит гол “мөрөн, редко ус, - гэжэ М. Мельхеев “Топонимика Бурятии” гэжэ шэнжэлэлгэ соогоо бэшэнэ. А у аларских бурят – только УС, а гол употребляется в значении “долина” (отсюда летники, расположенные в долинах рек, называют гол [Мельхеев, У-У, 1969].
Есть широкое понятие ГОЛ как местозаселение, т.е. место, где заселяется определенная группа родов и племен; в родоплеменном понятии. Тиимэһээ буряадуудай дунда “гол” гэһэн ойлгосо үргэнөөр таранхай: Худайн гол (долина Куды, Үнгын гол (Унгинская долина), Алайр гол (Аларь), Онон гол (долина Онона) г.м.
Тиихэдээ “гол” гэһэн ойлгомжо “нютаг”, “орон” гэһэн ойлгомжо болоно.
Доржи Банзаров “гол” гэхэдээ, “уһан гол” хэлээд, “орон нютаг” гэһэн ойлгомжыень дурдангүй үлэшэһэн байна.
Буряадууд бэе бэеһээнь “ямар голой хүбүүмши”, «ямар голой зон гээшэбта?» гэжэ һая болотор һуралсадаг байгаа ха юм.
“МОН-ГОЛ” гээшэмнай тон арад зоной эртын ехэ ойлгомжо (понятие, перешедшее в топоним (газар уһанай нэрэ), этноним (арад зоной гү, али бүлэг зоной нэрэ) болоно.
Тиимэһээ бидэнэр “МОН” гэһэн ойлгосо юун байгаа хаб гэжэ бодомжолхо болонобди.
Энэмнай тиимэшье хүнгэн асуудал бэшэ.
Юундэб гэхэдэ, “МОН” эртэ урдын хэлэнүүдтэ байһан гэжэ лаб бодохоор.
Бидэ эндэ урда дугаарнуудта толилогдоһон статьянуудтаа эрьеэгүйдөө аргамнай үгы: эрдэмтэдэй шэнжэлгын ёһоор, буряад хэлэмнай эртын ехэ түүхэтэй гээ бэлэйбди (бараглахада, 3000 жэл гэхэ аргатайбди).
Тиигээд лэ “МОН” гэһэн ойлгомжоёо тэрэ холын сагһаа (үшөө саашадаа манай бодомжоор, алтай хэлэнүүд монгол түрэг, үшөө тунгус-манжа хэлэнүүд боложо, манай ээрын урдахи зургаадахи мянган жэлнүүдһээ эхилээ) – энэ мянган жэлнүүдһээ һабагша татан, “МОН” гэһэн ойлгомжо юун гээшэб гэжэ бодомжолхо гээшэдэ хүрэхэл ёһотой болонобди.
“МОН” гэһэн эшэтэй газар уһанай нэрэнүүд (тодорхойлходо, хада уулын нэрэнүүд), гансашье түрэг- монгол хэлэнэй дэлгэрэн ошоһон газар уһанда бэшэ, гайхалтайнь юуб гэхэдэ, Монблан, итал. (Монте Биансо), юрэл англи хэлэн дээр “хада” гэһэниие (теин tain) олоно бэшэ гүбди. [Дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, “Буряты в общемонгольской истории”].
Д. Банзаровай болон саашадаа монгол гэһэниие тайлбарилхаар шиидэһэн эрдэмтэдэй “МОН” гэһэн хада уулые Монголой дэбисхэр дээрэ олоогүйнь нэгэл ушартай ха гэжэ һанахаар: “МОН” гэһэн эшэтэй хада уулын нэрэнүүд манай Буряад-Монголдо үсөөн бэшэ - ганса Түнхэн аймагта – хоёр юм: ородоороо Монды гэжэ нэршэһэн Мон (Уула, болдогшье гэхэдэ, шэлэшье гэхэдэ болохо), Түнхэнэй Зуун Морин гэгдэдэг һууринай урда талада, Зуун Морин голой эрьедэ бүгэдэндэ харагдан ербыжэ һуудаг уула) – теэд бидэ газар уһанайнгаа нэрэнүүдые гансал ород хэлэн дээрэ мэдэхэ болошоһон буряадууд ха юмбибди, энэмнай буряадуудай ород янзада орожо байһанай, “русификаторство» гээшэдэ ехэ хүн- гэнөөр абтадаг зоной хуби заяанай гэршэ ха юм.
“МОН” – хада гэжэ ойлгохо
Үшөө гайхалтайнь юун бэ гэхэдэ, “мундарга” гэжэ үгэмнай (хадын нэрэ) оройдоошье мартагдашоо, хадануудые (скалистые гольцы-горы) Мундарганууд гэдэг байгаа (манай буряад уран зохёолой эхи табиһан Хоца Намсараев, Жамса Тумуновай болон бэшэ бэлигтэй зохёолшод болон эрдэмтэд «мундарга» гэжэ үндэр хадануудые дурдаһан байдаг).
“МОН” – хада гэһэн ойлгомжодо олон тоото баримтанууд байдаг (дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, “Буряты в общемонгольской истории»). Зарим тэдыень дурдая: Мун гэһэн хада Монголдо, Манхай - Эрхүү можын Усть-Ордагай тэндэ (кай-скала, утес, гора), Мандрик – Улаан-Үдэ хотын хажууда, Монгой – Буряад Уласай хойто хизаарта, Мон Чых Хайя, Монон, Мон-Сур-тура - Хакас Уласай Минусин можодо...
“МОН” гэһэн газар – уһанда (ородоор хэлэхэдэ: “земля-вода” гэн, эрдэмэй шэнжэлэлгэнүүд соо гарадаг, илангаяа түрэг шэнжэлэлгэнүүд соо (в тюркологии); эгээл анханай дурдалгань юун сооб гэхэдэ, Кюль- тегинэй гэрэл хүшөө (письменный памятник, надпись (Большая) в честь выдающегося полководца Тюркского каганата); Түрэгүүдэй (түрэгүүдэй, Древних тюрков) хаан түрэ бии болоходоо, монгол зоной (монгол хэлэтэй зоной – сяньби зоной) эгээл түрүүн Түб Азида тогтоһон (кочевая империя) гэжэ, үшөө саашань “тюркский мир” гэһэн гүрэн түрын эхи табиһан (мүнөө хорёод гаран арад зон энэ түрэгүүдэйхибди гэнэ ха юм) гэжэ мэдэнэбди. Алтай уулын хормойдо бии болоһон түрэгүүд (древние тюрки) Ашина (А-Шоно) гэһэн удамаршатай байһан юм (“А” гэһэн аялган хитад хэлэн дээрэ “бурханай табилантай” гэһэн удхатай юм, “шоно” гээшэмнай монголшуудта “тэнгэриин нохой” ха юм”).
Эдэ баримтанууд дээрэ үндэ- һэлэн, Саяан уулын анхан нэрэ “Кегмен” (кокмон) гээшэ гэжэ хэлэхэ аргатайбди (энэнь манай үндэр хадануудые “мундарга” гэдэг байһан. Тиихэдээ “МОНГОЛ” гэһэмнай “хадын орон” болошоно бшуу.
Юундэ “талын орон Монгол” «хадын орон» болошоно гээшэб гэжэ хэнэйшье гайхамаар асуудал гаража ерэнэ.
Хоёрдохёор, “кечмен” /”кокмон”, “хүхэ монгол” гэһэнэй эшэ бэшэ гү гэһэн асуудал гарахаараа гарана. Юундэб гэхэдэ, “хүхэ” гэһэн үнгэ монгол угсаата зондо тон ехэ удхатай ха юм: “хүхэ мүнхэ тэнгэри” гэһэн ойлгомжо («религиозно-философское понятие») ганса монгол угсаата арадуудай шүтэжэ, мүргэжэ абажа ябаһан юумэн бэшэ: хитад арад мүнөөшье Тэнгэридэ мүргэлөө сахижа ябана гээшэ (“Поднебесная” гэжэ бү мартая, “Тэнгэриин мүргэл”, “Тэнгэриин үзэл”, мүнөөнэйхеэр “тэнгэрианство” гэе) Хитад орондо хитадай эгээл түрүүшынхи “хаан- түрын” (династиин) Чжу гээшын үедэ Хойто зүгһөө (нүүдэлшэдһээ) нэбтэрэн ороо юм гэжэ мэдээжэ.
Энээн тухай дэлгэрэнгыгээр удхалжа, тобшолжо болохоор, тиимэ шэнжэлэлгэнүүд бии.
(Үргэлжэлэл удаадахи дугаарта).
selorodnoe.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба
Автор: Ардан АНГАРХАЕВ