​​Нэрэеэ нэрлэлсэе, уг унгияа удхалая

Буряад-Монголой түүхэтэй хол­боотой хоёр асуудал гаража ерэдэг.

Юундэ бидэ өөһэдыгөө буря­ад-монголнууд гэдэг байгаабибди, юундэ республика боложо тогтохо­доо, Буряад-Монголой АССР гэһэн нэрэ уласнай иимэ нэрэтэйгээр өөһэдыгөө нэрлэн, “саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй бо­лоо”.

Буряадууд - монгол угсаата зон, монгол хэлэтэй зон гээшэбди.

Урид бэшэгдэһэн статьянуудта яагаад бидэ монгол угсаата, монгол хэлэтэй зомди гэжэ нэрлэгдээбибди гэжэ хаража үзөөбди.

Нэн түрүүн монгол гэһэн нэрые (этноним) тухай хөөрэлдэе.

“Монгол” гэһэн нэрые олон эр­дэмтэд тайлбарилхаяа оролдоһон юм. Этимология (от греч. еtуmon- истина, истинное значение слова). 1) происхождение слова или морфе­мы, 2) раздел языкознания, занима­ющийся изучением первоначальной словообразовательной структуры слова и выявлением элементов его древнего значения.

Элитэ эрдэмтэн Г. Санжеев Доржи Банзаровые эгээл түрүүшын тайл­бари хэһэн байна гэжэ тэмдэглэнэ, теэд тэрэнь буруу юм гэнэ [Санжеев, 1983 дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, Бу­ряты в общемонгольской истории, БГУ, 2014].

“ГОЛ” гэһэн үгын удха

Манай һанахада, бүхы эдэ тайл­баринууд сооһоо Д. Банзаровай МОНГОЛ<МОН ГОЛ (гол-река) гэһэн эшэһээ гэжэ хэлэһэниинь удхаараа эгээл зүб юм!

Гансал эндэ бидэ ГОЛ гэһэн үгын хоёрдохи удхые мартаад байһанаа мэдэрхэ ёһотойбди.

“Река у монголов значит гол “мөрөн, редко ус, - гэжэ М. Мельхеев “Топонимика Бурятии” гэжэ шэнжэ­лэлгэ соогоо бэшэнэ. А у аларских бурят – только УС, а гол употребля­ется в значении “долина” (отсюда летники, расположенные в долинах рек, называют гол [Мельхеев, У-У, 1969].

Есть широкое понятие ГОЛ как местозаселение, т.е. место, где засе­ляется определенная группа родов и племен; в родоплеменном понятии. Тиимэһээ буряадуудай дунда “гол” гэһэн ойлгосо үргэнөөр таранхай: Худайн гол (долина Куды, Үнгын гол (Унгинская долина), Алайр гол (Аларь), Онон гол (долина Онона) г.м.

Тиихэдээ “гол” гэһэн ойлгомжо “нютаг”, “орон” гэһэн ойлгомжо бо­лоно.

Доржи Банзаров “гол” гэхэдээ, “уһан гол” хэлээд, “орон нютаг” гэһэн ойлгомжыень дурдангүй үлэшэһэн байна.

Буряадууд бэе бэеһээнь “ямар голой хүбүүмши”, «ямар голой зон гээшэбта?» гэжэ һая болотор һуралсадаг байгаа ха юм.

“МОН-ГОЛ” гээшэмнай тон арад зоной эртын ехэ ойлгомжо (поня­тие, перешедшее в топоним (газар уһанай нэрэ), этноним (арад зоной гү, али бүлэг зоной нэрэ) болоно.

Тиимэһээ бидэнэр “МОН” гэһэн ойлгосо юун байгаа хаб гэжэ бодом­жолхо болонобди.

Энэмнай тиимэшье хүнгэн асуу­дал бэшэ.

Юундэб гэхэдэ, “МОН” эртэ урдын хэлэнүүдтэ байһан гэжэ лаб бодохо­ор.

Бидэ эндэ урда дугаарнууд­та толилогдоһон статьянуудтаа эрьеэгүйдөө аргамнай үгы: эрдэм­тэдэй шэнжэлгын ёһоор, буряад хэ­лэмнай эртын ехэ түүхэтэй гээ бэ­лэйбди (бараглахада, 3000 жэл гэхэ аргатайбди).

Тиигээд лэ “МОН” гэһэн ойлгом­жоёо тэрэ холын сагһаа (үшөө са­ашадаа манай бодомжоор, алтай хэлэнүүд монгол түрэг, үшөө тун­гус-манжа хэлэнүүд боложо, манай ээрын урдахи зургаадахи мянган жэлнүүдһээ эхилээ) – энэ мянган жэлнүүдһээ һабагша татан, “МОН” гэһэн ойлгомжо юун гээшэб гэжэ бодомжолхо гээшэдэ хүрэхэл ёһотой болонобди.

“МОН” гэһэн эшэтэй газар уһанай нэрэнүүд (тодорхойлходо, хада уу­лын нэрэнүүд), гансашье түрэг- монгол хэлэнэй дэлгэрэн ошоһон газар уһанда бэшэ, гайхалтайнь юуб гэхэдэ, Монблан, итал. (Монте Би­ансо), юрэл англи хэлэн дээр “хада” гэһэниие (теин tain) олоно бэшэ гүбди. [Дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, “Буряты в общемонгольской исто­рии”].

Д. Банзаровай болон саашадаа монгол гэһэниие тайлбарилхаар шиидэһэн эрдэмтэдэй “МОН” гэһэн хада уулые Монголой дэбисхэр дээ­рэ олоогүйнь нэгэл ушартай ха гэжэ һанахаар: “МОН” гэһэн эшэтэй хада уулын нэрэнүүд манай Буряад-Мон­голдо үсөөн бэшэ - ганса Түнхэн ай­магта – хоёр юм: ородоороо Монды гэжэ нэршэһэн Мон (Уула, болдог­шье гэхэдэ, шэлэшье гэхэдэ боло­хо), Түнхэнэй Зуун Морин гэгдэдэг һууринай урда талада, Зуун Морин голой эрьедэ бүгэдэндэ харагдан ер­быжэ һуудаг уула) – теэд бидэ газар уһанайнгаа нэрэнүүдые гансал ород хэлэн дээрэ мэдэхэ болошоһон буря­адууд ха юмбибди, энэмнай буряаду­удай ород янзада орожо байһанай, “русификаторство» гээшэдэ ехэ хүн- гэнөөр абтадаг зоной хуби заяанай гэршэ ха юм.

“МОН” – хада гэжэ ойлгохо

Үшөө гайхалтайнь юун бэ гэхэ­дэ, “мундарга” гэжэ үгэмнай (хадын нэрэ) оройдоошье мартагдашоо, ха­дануудые (скалистые гольцы-горы) Мундарганууд гэдэг байгаа (манай буряад уран зохёолой эхи табиһан Хоца Намсараев, Жамса Тумуновай болон бэшэ бэлигтэй зохёолшод бо­лон эрдэмтэд «мундарга» гэжэ үндэр хадануудые дурдаһан байдаг).

“МОН” – хада гэһэн ойлгомжо­до олон тоото баримтанууд байдаг (дэлгэрэнгыгээр: Ангархаев, “Буря­ты в общемонгольской истории»). Зарим тэдыень дурдая: Мун гэһэн хада Монголдо, Манхай - Эрхүү мо­жын Усть-Ордагай тэндэ (кай-скала, утес, гора), Мандрик – Улаан-Үдэ хо­тын хажууда, Монгой – Буряад Ула­сай хойто хизаарта, Мон Чых Хайя, Монон, Мон-Сур-тура - Хакас Уласай Минусин можодо...

“МОН” гэһэн газар – уһанда (оро­доор хэлэхэдэ: “земля-вода” гэн, эр­дэмэй шэнжэлэлгэнүүд соо гарадаг, илангаяа түрэг шэнжэлэлгэнүүд соо (в тюркологии); эгээл анханай дурдалгань юун сооб гэхэдэ, Кюль- тегинэй гэрэл хүшөө (письмен­ный памятник, надпись (Большая) в честь выдающегося полководца Тюркского каганата); Түрэгүүдэй (түрэгүүдэй, Древних тюрков) хаан түрэ бии болоходоо, монгол зо­ной (монгол хэлэтэй зоной – сянь­би зоной) эгээл түрүүн Түб Азида тогтоһон (кочевая империя) гэжэ, үшөө саашань “тюркский мир” гэһэн гүрэн түрын эхи табиһан (мүнөө хорёод гаран арад зон энэ түрэгүүдэйхибди гэнэ ха юм) гэжэ мэдэнэбди. Алтай уулын хормойдо бии болоһон түрэгүүд (древние тюр­ки) Ашина (А-Шоно) гэһэн удамар­шатай байһан юм (“А” гэһэн аялган хитад хэлэн дээрэ “бурханай таби­лантай” гэһэн удхатай юм, “шоно” гэ­эшэмнай монголшуудта “тэнгэриин нохой” ха юм”).

Эдэ баримтанууд дээрэ үндэ- һэлэн, Саяан уулын анхан нэрэ “Кег­мен” (кокмон) гээшэ гэжэ хэлэхэ аргатайбди (энэнь манай үндэр ха­дануудые “мундарга” гэдэг байһан. Тиихэдээ “МОНГОЛ” гэһэмнай “ха­дын орон” болошоно бшуу.

Юундэ “талын орон Монгол” «ха­дын орон» болошоно гээшэб гэжэ хэнэйшье гайхамаар асуудал гаража ерэнэ.

Хоёрдохёор, “кечмен” /”кокмон”, “хүхэ монгол” гэһэнэй эшэ бэшэ гү гэһэн асуудал гарахаараа гарана. Юундэб гэхэдэ, “хүхэ” гэһэн үнгэ монгол угсаата зондо тон ехэ уд­хатай ха юм: “хүхэ мүнхэ тэнгэри” гэһэн ойлгомжо («религиозно-фи­лософское понятие») ганса монгол угсаата арадуудай шүтэжэ, мүргэжэ абажа ябаһан юумэн бэшэ: хитад арад мүнөөшье Тэнгэридэ мүргэлөө сахижа ябана гээшэ (“Поднебесная” гэжэ бү мартая, “Тэнгэриин мүргэл”, “Тэнгэриин үзэл”, мүнөөнэйхеэр “тэнгэрианство” гэе) Хитад орондо хитадай эгээл түрүүшынхи “хаан- түрын” (династиин) Чжу гээшын үедэ Хойто зүгһөө (нүүдэлшэдһээ) нэбтэрэн ороо юм гэжэ мэдээжэ.

Энээн тухай дэлгэрэнгыгээр уд­халжа, тобшолжо болохоор, тиимэ шэнжэлэлгэнүүд бии.

(Үргэлжэлэл удаадахи дугаарта).

selorodnoe.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба