1463
Шадамар һургагшын шадал ехэ
Аглаг үндэр Ахада Өөрлигэй дунда һургуулиин байшанда аймагай бүхы багшанар сугларжа, Улаан-Үдэһээ ерэһэн айлшадаа угтаа. Энэл һургуулиин шабинартай нээмэл хэшээлнүүдые гурбан багша үнгэргөө.
Өөрлигэй дунда һургуулиин буряад хэлэ ба уран зохёолой багша, уласай хэмжээндэшье, уласхоорондыншье урилдаануудта оролсожо, хүнэй хойно байгаагүй һургагша Октябрина Ошорова жэшээ абама жэгтэй гоё хэшээл зургаадахи ангиин шабинартаяа сугларагшадта дурадхаа. Тоогой нэрэ гэһэн сэдэбээр бэхижүүлгын хэшээл зохёоходоо, ганса дунда һургуулиин номоор бэшэ, харин нютагайнгаа онсо илгаа хэрэглэн, буряад, һоёд хэлээр тоонуудые нэрлэн тооложо, үхибүүдтээ заана. Сагтаа тааруу онол аргануудые, оньһото техникэшье хэрэглэхэ юм. Хүнгэн бэшэ ажалайнгаа нюусануудые олоор мэдэдэг, шабинартаяа үгэеэ ойлголсонхой багша гэжэ абаһаар ойлгохоор.
Сорогой һоёдой интернат-һургуулиин эхин ангиин багша Светлана Шорноева гурбадахи класста “Мэдүүлэл” гэһэн сэдэбээр, харин Саяанай дунда һургуулиин буряад хэлэн ба уран зохёолой багша Туяна Мунконова уран зохёолой хэшээл 10 ангида “Сэнхир хаданууд” зохёолоор үнгэргөө.
Гурбан багшын хэшээлнүүдые гурбан хэсэг айлшадһаа гадуур нютагай багшанар, эдэбхитэд болон хүтэлбэрилэгшэд орожо хараа. Үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, саашанхи ажалдаа хэрэглэхээр сэнтэй зүбшөөл заабаринуудыешье хэлэһэн байна.
Олоороо орожо, хамтаараа хараа
Нютаг нютагуудта багахан илгаатайшье һаа, буряад арадай заншалнууд юрэнхыдөө адли ха юм даа. Арья борьё хада, хабсагайнуудай хормойгоор таража түбхинэһэн Ахын зон хэр угһаа хойшо эрдэм мэдэсэ тээшэ тэгүүлдэг, бусадһаа тулюур бэшэ, булюул байха гэжэ оролдодог. Энээхэн эрмэлзэлынь хюдагдашагүй һайхан заншал боложо тодоронхой.
Энэшье удаа эрхэ, бэрхэ шабинараа эхэ хэлэндэнь һургажа байгаа багшанар олоороо сугларжа, холын ниислэл хотоһоо ерэһэн эрдэм ехэтэй нэгэ ажалтанайнгаа дүй дүршэлөөр һонирхоо. Бүхы мастер-классуудта хабаадаха дуратайшуул бултадаа һургуулиин таһалганууд соо багтажа ядахаар ерэшоод байгаа бэлэй.
Буряадай Гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ ехэ һургуулиин буряад хэлэнэй болон тэрэниие зааха онол аргын кафедрые даагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор, доцент Ринчин Дылыковагай өөрынгөө дүй дүршэл хубаалдаха зорилготойгоор үнгэргэһэн мастер-классай һүүлдэ сугларагшад альгаа ташажа, эрдэмтэ багшые үдэшөө һэн.
Өөрын жэшээ дээрэ
Олоной хабаадалгатай суглаагаа Аха аймагай захиргаан соёлой ордондоо зарлахадаа, нютагаархид соогоо заар һайнаар хэһэн байжа, залаар дүүрэн зон суглараа. Дарганарынь элидхэл, мэдээсэлээ буряад хэлэн дээрээ заншалта ёһоор хэдэгээрээл хэнэ. Ерэһэн зон ехэ, багагүй хэгдэһэн, уншагдаһан элидхэлнүүдые захаһаа захадань хүрэтэр ойлгожо, һонирхожо һууһаниинь һайшаалтай.
Аймагай һунгамалнуудай зүблэлэй түрүүлэгшэ Мүнхэ-Жаргал Ошоров, захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо Оксана Хулуева, аймагай Болбосоролой хүтэлбэриин дарга Баясхалан Цыбденов, Бүрэнголой сомоной дарга Туяна Самбялова гэгшэд бэшэгэй сэбэр буряад хэлээр тордиһогүйгөөр элидхээд, ерэһэн айлшадые ехээр гайхуулаа гэбэл, дэгэд буудагдаһан болохогүйл хаш.
“Загаһан толгойһоон үжэдэг” гэһэн аха, дүү ород арадаймнай сэсэн, мэргэн оньһон үгэ бии бэлэй даа. Аха аймагай соёлой ордондо болоһон суглаа шагнажа һуухадам, энэ оньһон үгэ ойндом гэнтэ ерээ һэн. Арад олоноо залан хүтэлжэ ябаһан, залуушье, дүршэлтэйшье дарганарай ендэр дээрэ ербысэ гаража, өөһэдынгөө жэшээгээр түрэл хэлэнэйнгээ хэрэглэмжын хэмжээе дээшэнь үргэжэ байхадань хэды һайхан гээшэб даа!
Эгээл багануудынь эгшэтэрнь энеэлгээ
Томошуулай суглаан тэрэ дороо дүүрэжэ, багашуулай баярай наадан тайзан дээрэ дэлгээгдээ. Аймагай һургуулинуудай эрхим шабинар түрэлхи хэлээрээ дуу дуулабад, арадайнгаа хатарнуудые харуулаа, зүжэгэй хэһэг, хошон зугаашье дэлгээ.
Сэсэрлигүүдэй хүүгэдэй сэбэр буряадаар хэлэхыень шагнаад, дуулаһан дууень соносоод, хатарнуудыень хужарлажа хараад, айлшад хүхеэ, баярлаа. Эхин ангиин һурагшад эгшэтэрээ энеэхээр шог зугаа хөөрөө.
Хадата нютагай ажаһуугшад айлшадай ерэхэдэ, ганса һайн, һайханаа харуулаад үдэшэхэеэ болиһоор үнинэй юм. Сэсэрлигэй наһанай үхибүүднай, илангаяа аймагай түб Өөрлиг тосхондо, буряад хэлээрээ хашанаар хэлэдэг болоо, сэнхир дэлгэсэ, сахим сүлжээн ехээр нүлөөлдэг болоо гэжэ хүтэлбэрилхы тушаалтай дарга ноёдынь манай ошоод ябахада, һанаа зобонгёор хэлэнэд һэн. Теэд иимэ байдалай тогтоходо, сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдые, һургуулиин багшанарые зэмэлхые огто буруушаагшаб. Юундэб гэхэдэ, багшанар ямаршье зүйл һургуулидаа заахадаа, ойлгосо үгэхэ, дүримүүдтэй танилсуулха зорилготой юм. Харин түрэлхи хэлэндэнь үхибүүгээ һургаха гээшэ – бүхы эхэ, эсэгэнэрэй нангин уялга. Энэнь алтан дэлхэйн жама ёһо гээшэл даа.
Аймагуудтаа ажал ябуулха
Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлые аймагуудта түлөөлхэ һалбаринууд байгуулагдажа эхилээ. Нэн түрүүн холын хадата нютагуудта – заха холын Захааминда, түхэреэн сагаан Түнхэндэ, аглаг үндэр Ахада – бултанда мэдээжэ ВАРК-ын түлөөлэгшэд һунгагдаһан байха юм.
Нютаг можонууд хоорондын ниитын энэ хүдэлөөнэй Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаар болон Эрхүү можын холын газар дэбисхэрнүүд дээгүүр ажалаа эршэдүүлэн эрхилхэдэнь, тусхайта түлөөлэгшэд туһалха зэргэтэй.
Үндэһэн хэлэнэй асуудалнуудаар хүдөө аймагуудаар ябажа, багшанар болон бусад мэргэжэлтэдтэй, юрэнхыдөөл, арадайнгаа саашанхи хуби заяагаар, хэлэ, соёлойнгоо асуудалнуудаар һанаа зобоһон зонтой уулзахада, суглаа, хурал үнгэргэхэдэ, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл тухай мэдэхэгүй хүнүүд үсөөн гэжэ адаглахаар. Эблэлэй юрэнхылэгшэ Иннокентий Егоровай болон ВАРК-ын хүтэлбэрилхы зүблэлэй шэнэ шиидхэбэри хүн зоной дунда халуун дэмжэлгэтэй байна гэжэ элирнэ.
Захаамин аймагта дүрбэн хүнһөө бүридэһэн һалбариие Чингис Дамбаев толгойлоо. Иимэ шиидхэбэри тээмэндэ Закаменск хотодо болоһон үндэһэн һургуулинуудай ехэ баярай хэмжээ ябуулгануудай үедэ баталагдан абтаа һэн.
Түнхэн, Ахада түлөөлэгшэд тодороо
Буряад хэлэнэй асуудалнуудаар Түнхэн, Ахада һаяхан үнгэргэгдэһэн бага хуралнуудай үедэ эдэ аймагуудта Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл түлөөлхэ зон һунгагдаа гээд дуулгая.
Хуули засагша мэргэжэлтэй, дүй дүршэл ехэтэй Борис Зурбаев Түнхэн аймагай түлөөлэлгэтэ газарай түрүүлэгшээр нэгэн дуугаар һунгагдаа. Энэ ахатан манай үнгэргэһэн суглаан дээрэ дэлгэрэнгы элидхэл хэжэ, буряад хэлэнэй мүнөө сагай байдал, саашаа яажа хүгжэхэ ёһотойб гэһэн асуудалаар өөрынгөө һанамжа хэлээ бэлэй. Тиихэдээ үндэһэн хэлэнэймнай мартагдажа хосорхын 8 шалтагаан тухай Борис Дылгерович онсолһон байха юм. Үндэһэн хэлэнэйнгээ хуби заяан тухай үнэхөөрөө үнэн зүрхэнһөө һанаагаа зобожо, унтаха үргэһэ нойргүй болоод ябаһан буурал энэ ахатанай бүхы хэрэгынь урагшатай байха бэзэ гэжэ найдагдана.
Аяар тэрэ Саяанай алтан хормойдо түбхинэһэн аглаг үндэр Аха нютагай ажалша, малша, анхан угһаа ангууша арад зониие абьяс бэлигтэй, алиш талаһаа ажалдаа тааруу, аймагай Болбосоролой һалбариин залуу дарга Баясхалан Цыбденов түлөөлхөөр мүн лэ нэгэн дуугаар һунгагдаа. Нютагай засагай зургаануудта һүүлэй хэдэн жэлэй туршада хүдэлхэдөө, энэ хүн эгээл доодо шатын мэргэжэлтэнэй тушаалһаа эхилээд, бэлиг талаангаа харуулжа, эрдэм мэдэсэеэ гэршэлээ, эльгэн тоонто эхэ нютагайнгаа хүн зоной магтаалда хүртэжэ эхилээ. Тииһээр хорооной даргын орлогшо болоо. Мүнөө бүхы Болбосоролой һалбариие өөр дээрээ даажа абанхай.
Аргагүй хэрэгтэй, харюусалга ехэтэйшье һаа, салин хүлһэгүй энэ ажалда ороһон эдэбхитэдтээ асари ехэ амжалта хүсэе!
Марина Маншеевагай гэрэл зурагууд
Автор: Баяр БАЛДАНОВ
