1166
Буряад хэлэнэй хуби заяан, тэрэнэй саашанхи хүгжэлтын асуудал олоной һанаа зобооһон зандаа. Илангаяа холбоото уласай болбосорол тухай хуулиин 11-дэхи болон 14-дэхи статьянуудта нёдондо жэл хэгдэһэн хубилалтануудай хүсэндөө орожо, һурагшадай түрэлхи хэлэеэ гэртэхинэйнгээ бэшэһэн мэдүүлгээр үзэхэ болгогдоходо, шиидхэгдээгүй олон асуудалнууд гарана бшуу. Энээн тухай Москва хотодо һая үнгэргэгдэһэн Бүхэроссиин эрдэмэй-практическа хуралдаан дээрэ хөөрэлдөөн болоо.
Һаналаа табижа, һанаагаа зобоно
“Россиин арадуудай хэлэнүүд: мүнөө үеын һургуулида хэлэнүүдые заалгын шиидхэгдээгүй тон шухала асуудалнууд” гэжэ нэрлэгдэһэн суглаа Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи арадай ажахын болон гүрэнэй албанай Россиин академитэй хамта Түрэлхи, тэрэ тоодо ород, хэлэнэй багшанарай эблэл эмхидхэһэн байха юм. Тэрэниие улас түрын засагай зургаанууд дэмжээ. Гүрэнэй парламентын дээдэ танхим – Федерациин Зүблэлэй Эрдэмэй, болбосоролой болон соёлой талаар хороон, мүн тиихэдэ Гүрэнэй Дүүмын һунгамалнууд, холбоото уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи үндэһэ яһатан хоорондын зүблэлэй Болбосоролой болон түүхэтэ гэгээрэлэй талаар комисси тус хэмжээ ябуулга дэмжэгшэдэй тоодо оролсоһон байна. Мүн тиихэдэ эрдэмэй гуламтанууд, һуралсал, болбосоролой эмхи зургаанууд хабаадаа: Россиин Болбосоролой академи, Гүрэнэй ород хэлэнэй А.С. Пушкинай нэрэмжэтэ институт, Хальмагай Б.Б. Городовиковой нэрэмжэтэ гүрэнэй Ехэ һургуули. Ниитын эмхи зургаануудшье энэ хэмжээ ябуулга дэмжэһэн байха юм. Тэдэнэй тоодо – Ородой Холбоото Уласай арадуудай ассамблей, Севастополь хотын ниитын танхим, Ород хэлэ дэмжэн нэбтэрүүлхэ болон ород хэлэн дээрэ болбосорол олгохо хэрэгые дэмжэлгын жаса, Холын хойто зүгэй, Сибириин болон Алас Дурнын үсөөн тоото үндэһэн арадуудай бүлгэмүүдэй нүхэсэл, “Эрхэтэнэй болбосоролой түб” гэһэн ниитын эмхи зургаан.
Тус суглаа эмхидхэжэ, шиидхэгдээгүй хүндүүлхэй асуудалнуудаар хөөрэлдөө хэһэн засагайшье, ниитыншье зургаануудые, дээдын болбосорол олгодог, эрдэм шэнжэлдэг эмхинүүдые бултыень зорюута нэрлэн тоолонобди. Юундэб гэхэдэ, гүрэн доторнай ажамидардаг олон ондоо үндэһэн арадуудай түрэл хэлэнүүдые сахин хүгжөөлгэ, тэрэниие болбосоролой эмхинүүдтэ үхибүүдтэ заалга гээшэ мүнөөдэрэй оршондо тон шухала, хурса гэгшын асуудал болоод байна гээшэ. Дээдын эрдэмтэй, засаг эрхилжэ, илангаяа хуули зохёон гаргажа байһан эдэ олон гүрэнэй албатад, тушаалта зон һаналаа табина, һанаагаа зобоно гэжэ энэ суглаан гэршэлнэ гээ һаа, балайшье алдуу болохогүй гэжэ һанагдана.
Тэдэниие шагнажа, өөһэдынгөө нютаг можонуудта тогтоод байһан байдал тухай мэдээ дээдын зургаануудай түлөөлэгшэдтэ дуулгаха һанаатай зоной һанаата болоһые суглаанай танхим соо һуухадаа, хабаадагшадай хэлэжэ эхилээгүйдэнь, шарайень хараад ойлгохоор байба. Ганса манай уласта хүндэ асуудалнууд гарана бэшэ, шахардуу байдал бэшэ тээшье бии гэжэ элирнэ.
“Түрэл хэлэндээ үхибүүдээ гэртээ һургагты”
Хахад үдэрэй туршада хэгдэһэн хөөрэлдөөндэ хабаадагшад холо ойроһоо ерэһэн байгаа. Гансашье үндэһэн арадуудай ажаһуудаг уласуудай бэшэ, мүн ород зоной олоор ажаһуудаг нютаг можын эдэбхитэд болон мэргэжэлтэд ерэжэ, дээдын засагай түлөөлэгшэдтэ эрид асуудалнуудые табиһан байха юм.
Суглаанай эхиндэ Оросой Холбоото Уласай Гэгээрэлэй сайд Ольга Васильевагай зүблэгшэ (советник) Андрей Петров тоо баримтануудые дурдаа. Гүрэн доторнай 81 хэлэн һургуулинуудта һуралсалай зүйл (предмет) гээд заагдадаг. 24 хэлэн дээрэ һуралсал эрхилэгдэнэ. 37 хэлэн гүрэнэй нютаг можонуудай хэлэнүүд гээд хуулиин ёһоор мэдэрэгдэһэн юм. Болбосоролой эмхинүүдтэ һурагшадай 1-дэхиһээ 9-дэхи анги хүрэтэр үзэхэ номууд 10 хэлээр зохёогдожо баталагдаһан. Харин түрэл хэлэнүүдые зааха болбосоролой дүтэрхы программанууд оройдоол 2-3 хэлээр зохёогдоһон юм байна.
Гүрэнэй элдэб нютаг можонуудта тогтоод байһан бодото байдал мэдэнэбди гэжэ Андрей Петров дуулгаа. Гансашье манай эндэ бэшэ, мүн диилэнхи хуби үндэһэн уласуудта түрэл хэлэнүүдээ үзэхэһөө арсаха ушарнууд олошороо гэнэ. Жэшээ болгон, Татарстаниие дурдажа, тэндэхи зарим зон үхибүүдтээ түрэлхи хэлыень үзүүлхэгүйбди гэдэг болонхой гэбэ. Тиихэдээ гүрэн дотор ажаһуудаг үндэһэн арадуудай 100-най 80 хуби шахуу зон түрэлхи хэлэнүүдээ үхибүүдтээ үзүүлхэеэ болижо магадгүй гэжэ Россиин Гэгээрэлэй сайдай зүблэгшэ тэмдэглээ.
Гэртэхинэй тиигэлдэжэ байхада, яагаад түрэл хэлэнүүдээ сахин хүгжөөхэ, мартахагүй гээшэбибди гэжэ асуухадамни: “Гэртээ һургагты, үдэр бүри хөөрэлдэгты. Соёл, ёһо заншалаа эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ, хүшэр байдалда хэлэеэ оруулангүй байха аргатайт”, - гэжэ тэрэ харюусаа. Түрэл хэлэнүүдээ шудалха арга боломжо манай гүрэндэ ажаһуужа байһан бүхы арадуудта хулиин ёһоор олгогдонхой гэжэ тэрэ мүн лэ хэды дахин дабтан, сугларагша маанарта һануулаа. Тиихэдэнь мэдээжэ ород оньһон үгые буряад хэлэндэ оршуулан найруулхада, “уһанда шэнгэжэ байгшадай ами наһаяа абарха хэрэг өөһэдынь лэ хубиин хэрэг” болоно гэһэн бодол түрөөдхихэ юм.
Хэндэ хэрэгтэй юм?
Энэг талаарнь бодоод үзэхэдэ, нээрээшье, манай түрэл хэлэн манһаа бэшэ хэндэ хэрэгтэй юм? Ганса багшанарта найдаад, өөһэдөө ямаршье һэдэлгэ хэнгүй һуухамнай буруу. Тэдэнэй ажалай гол зорилго – зүбөөр уншуулжа, бэшүүлжэ һургаха, мүн баһа хэлэнэй дүримүүдтэй танилсуулха, уран зохёол үзүүлхэ хэрэг болоно бшуу. Харин хэлэ мэдэдэггүй хүүгэдые тэрээнтэй танилсуулха, эхин шатын шадабаритай болгохо гэһэн ажал мүн. Гэртээ түрэл хэлээрээ хөөрэлдэхэ, харилсаха, гансашье баярта ушарнуудаар уулзахадаа, түрэ хурим, ойн баяр болон бусад ёһолол бүтээхэдээ, найраа гоёожо, шада-яда ёһын тулада буряадаараа түл-мал гэһэнэй үрэ хэр байгшаб? Үдэр бүриин ажабайдалда хүн бүхэн эжы, баабайнгаа һургаһан эхэ хэлээр харилсан хөөрэлдэжэ (дуугаржа, зугаалжа, ярижа) байхын хажуугаар, элдэб нютагуудай буряадуудай бэе бэеэ хүсэд дүүрэн ойлгохын тула бэшэгэйнгээ хэлэ шудалха гээшэ амин шухала хэрэг гээшэ гэжэ диилэнхи оломнай ойлгоно.
Нүгөө талаһаа энэ асуудал шэнжэлэн харахада, улас түрымнай Үндэһэн хуули дотор олон ондоо бүхы арадуудай хэлэнүүдые сахин хүгжөөхэ уялга гүрэмнай өөр дээрээ абанхай ха юм. Олон уласуудта үндэһэн арадуудайнь түрэлхи хэлэнүүд гүрэнэй хэлэнүүд гэжэ мэдэрэгдэһэн байха. Теэд тэдэниие хүүгэдэй сэсэрлиг, һургуулинуудта зааха дүримүүд, гүрэнэй стандартнууд мүнөө үгы шахуу. Угайдхадаа, һургуулиин олонхи номууд гүрэнэй тусхай тобьёгто (реестртэ) оруулагдаагүй байһан зандаа.
Гэхэтэй хамта, олон нютаг можодо, илангаяа манай уласта хэгдэжэ байгаа ажалай ашаг үрэ ехэтэй байхын тула, арад зоной дэмжэлгэ, эхэ хэлэеэ абарха, аршалха эрмэлзэл аргагүй ехэ удха шанартай.
Түүхэй асуудал түргөөр яажа шиидхэхэб?
Ганса үндэһэн уласуудта хэлэнэй талаар шиидхэгдээгүй асуудалнууд бии гэхэнь буруу юм байна. Имагтал ород нютаг можонуудта үхибүүдые һургажа байһан багшанар, тэдэнэй мэргэжэл дээшэлүүлгын дээдэ һургуулинуудай эрдэмтэд, онол арга заагшад суглаанда ерэһэн сайдай зүблэгшэдэ хандажа, ород хэлэ ба уран зохёол түрэл хэлэн, уран зохёол гээд үзэхэ шэнэ зүйлнүүдые (предмедүүдые) һуралсалай ерэхэ жэлһээ нэбтэрүүлхэ хэрэг ехэ асуудалтай болоод байна гэжэ хэлээ.
Ушар юуб гэхэдэ, мүнөөшье үзэжэ байһан программаараа шабинарнай ород хэлэеэ, уран зохёолоо яһала һайн шудална гэжэ тэдэ онсолно. Ганса ородуудай байдаг нютаг можонуудта һуралсалай зүйлнүүдые түрэлхи ород хэлэн ба уран зохёолоор үшөө нэмэжэ зааһанай хэрэг үгы гэбэд. Ямар зүйлнүүдэй сагуудые хасахабибди, миин лэ нэмэхэдэмнай, һурагшаднай бүри ехэ “ашаатай” болохо гэжэ тэдэнэр хэлэһэн байха юм.
Яаманай түлөөлэгшэ тиихэдэнь тодо харюу үгөө: “Юрэнхылэгшын шиидхэбэри бии. Хуулиин эрилтэ байна. Тэрэниие дүүргэнгүй байжа болохогүй”.
“Хүниие баалажа, хэлэндэ һургаха буруу”
Болбосорол тухай хуулида үнгэрһэн зун хубилалтануудай оруулагдаха асуудал урдань гүрэн доторнай ехэ гэгшын зүбшэн хэлсэлгэ болоо һэн.
Түрэл бэшэ хэлэндэнь хүниие баалан һургажа болохогүй, ород хэлэ заалгын саг бага болгохоһоо энэмнай өөрэгүй гээд гүрэнэй Юрэнхылэгшэ Владимир Путин үндэһэ яһатан хоорондын харилсаануудай талаар зүблэлэй 2017 оной зун Йошкар-Ола хотодо болоһон суглаан дээрэ хэлэһэн байгаа.
Тэрэ гэһэнһээ хойшо гүрэнэй гол хуулинуудай нэгэндэ хубилалта оруулха ажал эршэтэйгээр ябуулагдажа эхилээ һэн. Жэлэй туршада болоһон зүбшэн хэлсэлгэдэ хабаадаһан олон уласуудай түлөөлэгшэд – багшанар, эрдэмтэд, олониитын ажал ябуулагшад – үндэһэн арадуудай хэлэнүүдые хуулиин ёһоор уялгалжа үзүүлхэ дүримөө орхие гэжэ уряалаа. Хатуугаар хэлэһэншье зон олдоо һэн. Эгээ түрүүн дурадхагдаһан хэбээрээ тэрэ хубилалтанууд баталагдаһан һаа, бүришье шахардуу байдал ушарха һэн.
Хадашье хэмхэрдэг, хуулишье хубилдаг
Энэшье удаа суглаанда хабаадаһан арадай һунгамалнууд, сенаторнууд һанамжаяа “маряажа” хэлэбэшье, хуулида хубилалтануудые оруулха үедөө хэһэн хөөрэлдөөнүүдээ манда дамжуулаа. “Олон үндэһэтэ гүрэн доторнай энэ хубилалтанууд бодото дээрээ бэелүүлгэдэжэ эхилхэдээ, ямар хойшолонгуудтай байхаб гэжэ тухайлаа һэмди. Тиимэһээ ехэтэ маргаа һэмди”, - - гэжэ Коми Уласые Федерациин Зүблэлдэ түлөөлдэг Валерий Марков хэлэһэн байха юм. – Мүнөө тэрэ маргаһамнай эшэ үндэһэтэй байгаа гэжэ харагдаба”.
Түлөөлжэ байһан түрэл Коми Уластаа хуули зохёон гаргадаг засагай дээдын зургаанда үни хүдэлжэ, дүршэл ехэтэй болоһон сенатор Марковай хэлэһээр, коми хэлэ шудалалга уластань гурбан шата болгожо хубаагданхай. Түрэл хэлэн ба гүрэнэй хэлэн гээд заагдахын хажуугаар, тэрэниие оройдоошье мэдэхэгүй, эхилэн үзэжэ байгшадта үзүүлхэ тусхай программатайбди гэжэ тэрэ онсолоо. Харин мүнөө, гүрэнэй хуулиин һэлгэгдэһэнэй һүүлдэ яһала һайнаар хэгдэжэ байһан тэрэ ажалынь мүн лэ асуудалтайхан болоод байна. Яагаад тэрэ шахардуу асуудал шиидхэжэ, түрэл арадайнгаа түлөөлэгшэдые үндэһэн хэлэндэнь һургаха тухай ехэтэ бодолгото болоод байнабди гэжэ Валерий Петрович хэлээ. “Улас түрынгөө гол хуулинуудай нэгэндэ маргамаар хубилалтануудые оруулжа байха үедэ бидэ, парламентын дээдэ танхимай гэшүүд, ябан-ошон дахин хубилалтануудые оруулха байхабди гэжэ һанамжлаа һэмди. Тэрэ сагнай тулажа ерэбэ хэбэртэй. Бултадаа дахин зүбшэн хэлсэжэ, зүб шиидхэбэри абаха болонолди даа. Апрелиин 23-да Федерациин Зүблэлдөө тусхай суглаа үнгэргэхэ тухай зар тараанхайбди. Заатагүй ерэжэ хабаадаха хэрэгтэй, уринаб таниие”, - гэжэ Комиин сенатор сугларагшадта хандаба.
Гүрэн түрын дээдын засагай зургаанда манай уласые түлөөлжэ, Гүрэнэй Дүүмын Болбосоролой болон эрдэм ухаанай хороондо ажалладаг һунгамал Алдар Дамдинов энэ суглаанда мүн лэ хабаадаа, үгэ хэлэжэ, һанамжаяа хубаалдаа. Үндэһэн хэлэндэнь үхибүүдые һургахадаа, хүүгэдэй сэсэрлигһээ эхилээд, эхин, дунда һургуулинуудта таһалгаряагүйгөөр зааха талаар гүрэнэй тусхай бодолго хэрэгтэй гэжэ Алдар Валерьевич онсолоо. Тэрэнэй һанамжаар, мүнөө тиимэ бодолго харагданагүй. Гэхэтэй хамта, “үхибүүнэй бархирхагүйдэ, эхэнь обёордоггүй” гэжэ ород арадай оньһон үгэ жэшээ болгон хэлээд, манай һунгамал сугларагшадта хандажа, мэргэжэлтэд, багшанар, гэртэхин асуудалнуудые табиха, эдэбхи үүсхэл гаргаха ёһотой гэжэ тэмдэглээ.
Гүрэнэй Дүүмэдэ Удмурт Уласһаа һунгагдаһан Алексей Загребинэй һанамжаар, арадуудай түрэл хэлэнүүдые үзэхэ болон сахин хүгжөөхэ талаар ажалшье, һая байгуулагдаһан жасашье бага хожомдоо. Тэрэнэй хэлэһээр, 700 мянган хүнэй ажаһуудаг Ижевск хотодо удмурт хэлэн оройдоол гансахан һургуулида заагдадаг. Тиимэһээ һуралсалай бусад зүйлнүүдые үндэһэн хэлэн дээрэ зааха тухай асуудал зүбшэн хэлсэгдэдэгшьегүй. “Мүнөө үеын шэнын онол арганууд, мэдээсэлээ андалдан харилсаха зэбсэгүүд – блогосферэ, телеграм-субагууд, – манай ерээдүй. Тиишэнь үндэһэн хэлэнүүдые нэбтэрүүлхэ хэрэгтэй. Түрэл хэлэнүүднай үнөөхил хуушан маягаараа заагдажа, үльгэр туужа, онтохонуудайнгаа юртэмсэдэ байгаа һаа, тэндээл үлэшэхэ. Интернет-сүлжээнэй һалбари түрэл хэлэнүүдэймнай хүгжэлтэһөө холо зандаа байгаа һаань, тэдэнэйнгээ хүгжэлтын хараануудые олохогүй хабди даа”, - гэжэ удмурт һунгамал ууртайгаар онсолоо.
Засагай зургаануудай түлөөлэгшэдэй хэлэһэнэй хуряангы дүн гарган хэлэхэ болоо һаа, нэгэтэ абтаһан хуули тэрэл хэбээрээ байдаггүй, ажабайдал нэгэ дороо мүн лэ зогсодоггүй. Тиимэһээ гүрэнэй хуулишье һэлгэжэ, һайн тээшэнь заһажа болохо.
“Бидэ” гэһэн хамтаараа
Ондоо уласуудта байдал манайхиһаа балайшье ондоо бэшэ, баһал адлирхуу асуудалнууд гарадаг юм байна гээд, һанаагаа амарһанай хэрэггүй. Тогтоһон шахардуу байдал заһахын тула олоной оролдолго хэрэгтэй.
“Биб” гэһэн гансаараа, “бидэ” гэһэн хамтаараа” гэһэн оньһон үгэ бултанда мэдээжэ. Агууехэ Эсэгэ оройномнай бусад уласуудта эхэ газараа хэр угһаа хойшо эзэлжэ, эдлэжэ, ажабайдалаа зохёожо ажаһууһан арадуудтай зорилго, эрмэлзэлээ хамтаруулаад, хүшэр хүндэ сагай ерэхэдэ, айн һүрдэнгүй, зугадан хоргодонгүй, һанамжаяа хэлээд, һанаһанаа мэдүүлээд байха шухала.
“Уһанда шэнгэжэ үхэхөө һанаагүй һаа, бэеэ өөһэдөө абарагты” гэһэндэл, өөһэдынгөө хэлэ өөһэдөөл абарагты гэжэ засагай газарһаа сэхэ хэлүүлээ хадаа, гүрэнэй хэмжээндэ асуудал табижа, хуулишье һэлгүүлхэдэ юун болоо юм?
Аркадий Батомункуевай инфографика
Баяр БАЛДАНОВ
Автор: Баяр БАЛДАНОВ
