1247
Б. ЛЫКСОКОВОЙ зураг
Агван Доржиевые мэдэхэгүйхүн гэжэ манай уласта, хүршэможо нютагуудтамнайшье тон үсөөн байха. Тэрэнэй намтар шэнжэн харахадаа, юрын лэ хүнб эшэ байгаа гэжэ ойлгохоор. 18 хүрэтэрөө “хара хүн” ябаһан аад, гэнтэ ламын харгыда гаража, Түбэд ороной Лхасын эгээл ехэ Брайбун дасанда һурахаяа мордошоһон юм. 35 наһандаа Лхасын гурбан ехэ дасанай 20 мянган ламын дунда шажанай нэрэ зэргын дээдэ зиндаа болохо “һаарамба” гэжэ үргэгдөө бэлэй. Гадна “цанид”гэжэ буддын шажанай һургаалай дээдые эдир залуу Далай ламада зааха багша болон һунгагдаа юм. Холын Буряад-Монголһоо яһала наһанайнгаа ябашаһан хойно (18-тайдаа) ошоһон хүнэй иимэ үндэр зэргэдэ хүрэһэниинь гайхалтай. Хэдэн олон ехэ ламанар сооһоо Далай ламын багша болохо санаартаниие, оройдоол долоон хүниие шэлэжэ абаһан ха юм!
Зүүн тээшээ үлылдэһэн Европын гүрэнүүдээр...
ХIX зуун жэлэй һүүл тээшэ Англиб олон Франци Ази түбидэ эзэрхэл ябуулгаяа үшөө хурсадхажа, энээн соогоо Түбэд орониие сэхэ эзэмдэхэ һэдэлгэ хэбэ. Энэ хүшэр сагта Агван хамба тон сэсэн бодолготойгоор гүрэн түрын ябуулгануудые хэжэ,Түбэд ороной эрхэ сүлөөень аршалжа абархын хажуугаар Ород гүрэндөө, илангаяа Буряадтаа хэрэгтэй үйлэ хэрэгүүдые бэелүүлжэ шадаһан гэжэ түүхын хуудаһануудһаа мэдэнэбди. Агван хамба нэн түрүүн Далай ламада нүлөө үзүүлжэ шададаг ехэ зиндаатанай дунда өөрынгөө шажанай болон гүрэнэй шугамые алдангүй тэмсэжэ гараа.
1898 ондо Петербург ерэжэ, Ородой уласхоорондын асуудалнуудые II Николай хаанай дэргэдэ шиидхэлсэдэг ноёдоор уулзажа, саг миинтэ үнгэргэнгүй, Баруун Европын гүрэнүүдэй ниислэлнүүдтэ хүрэжэ ошохо арга бэдэрээ. Энэ ябалгаяа Франциһаа эхилээ, юуб гэхэдэ, Ород гүрэнтэй эгээл дүтэ холбоотой байгаа бшуу.
Үшөө Парижта урдань Түбэд ошоод ерэһэн Генрих Орлеанский гэжэ хаан шуһатай хүн байгаа, гадна II Николайда дүтэ Азиин гүрэнүүдые һайн мэдэдэг Эспер Ухтомский энэ ябалгыень тааруулан зохёолсоһон байгаа. Парижта Агван хамба Жорж Клемансотой уулзаһан юм. Энэ хүмнай хожомынь Франциин Президент байгаа, Дэлхэйн I дайнай урда Антанта бии болгожо оролдоо, һүүлдэнь дайнай дүүрэхэдэ, Парижта үнгэргэгдэһэн Ехэ хуралдаан дээрэ хүтэлбэрилэгшэнь һэн. Дээрэ дурдагшамнай Агван Доржиевай, бэлиг ехэтэй уласхоорондын ажал ябуулагшын, эхин замһаань эгээл зүб харгы бэдэрдэг шадалые харуулна.
Манай һанахада, Агван Доржиев Парижай һүүлдэ Вена, Рим, Неаполь, Лондон ошоходоо, миил аяншалжа ябаа бэшэ, бүрилдэжэ эхилһэн Антанта, Гурбанай Холбоо (Тройственный Союз) гэгдэн, шэнэ дайнай (дэлхэйн арадуудай хёморжо эхилхын) “агаар унхидан” гараһан жэшээтэй. Австро-Венгри, Германи, Франци, Англи - дэлхэйн хүсэ ехэтэ гүрэнүүд Зүүн тээшэ жүрөөдэн үлылдэшоод байгаа, энэнь Агван Доржиевта харагдажашье, таагдажашье байгаа. Энэнь хамба ламада тагнуулшье, таан бодомжолхо баримтануудшье байгаа гэжэ харуулна.
Түбэдые абархын түлөө
Энэдхэгэй Англиин эзэрхэл доро ороһоной һүүлдэ Түбэдтэ элдэбын тагнуулшад, зониие идхагшад нэбтэрэн ородог болоо юм ааб даа. Удаань Түбэдые тойроод байһан гүрэнүүдые Сиккимһээ абан, Бирма, Камбоджа, Вьетнам, Таиланд, Сиам гэжэ байгаад гүрэнүүд Англи, Франци, Хойто Америкэ хүрэтэр эзэрхэг түримхэй сэрэгүүдтэ илагдажал байгаа. Афганистан, Дунда Ази, Ирагай түлөө тэмсэл хурсадажа, эндэ Германи олзогүй үлэшэхэмни гү гэжэ хамсыгаа шуужа оролсоо. Англиин колонинуудта һанаархажа, Осман гүрэнтэй хэлсээнүүдые хэжэ эхилээ. Ород гүрэн энэ тэмсэлэй дундань байгаа.
Түбэдые абархын түлөө Ородтой хэлсээ хэхэ гэжэ Агван Доржиев зүб тоолоһон байгаа, юуб гэхэдэ, Дүтын болон Дундын Зүүн зүгтэ Ород гүрэнэй Англитай хубааха юумэн бии байгаа. Тиихэдэнь Түбэд энэ хубаариин үедэ бэеэ абарха ёһотой гэһэн хамба ламын бодол зүб һэн.
Иигээд лэ Агван Доржиев тэрэ үеын дэлхэйн гүрэн түрэнүүдэй халуун тэмсэлэй гол удхые тааһан хүн байгаа. Тиихэдээ буряад арадай түрүүшын уласхоорондын ажал ябуулагша байһан байгаа гэжэ бидэ баталан хэлэхэ ёһотойбди. Энэ ехэ дүршэл бэлигынь Агван Доржиевай Буряад Улас тогтоолгодонь шиидхэхы хүсэн болоһон гэжэ тоолохо ёһотойбди.
Цанид-хамба арад зон соо тулгуури олоходоо, өөһэдын шажан дэлгэрүүлхэ гэжэ бүри анханһаа ойлгоһон байгаа, юуб гэхэдэ, Түбэдэй ламын шажанай хүсэн багадаад байгаа бшуу. Түбэдэй хүршэ гүрэнүүдэй жэшээ дээрэ юрэдөө Буддын шажанай ашаар хариин хүсэнһөө өөһэдыгөө аршалхаар бэшэ гэжэ ойлгосотой һэн.
Теэд Ород гүрэнэй ниислэлдэ Будда бурханай дасан бодхоохо гэжэ бодоходоо, Агван Доржиев буряад зоной бэеэ дааһан гүрэн (республика) байгуулха тухай зүүдэлээшьегүй гэхэдэ болохо. Гэбэшье Ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэ өөһэдын мүргэлтэй байха гэһэн бодолынь тэрэл тулгуури болоно бшуу. Өөһэдын шажан мүргэлгүйгөөр арад зондо хожомой ехэ харгы үгы, ерээдүй үгы гэжэ ойлгоһон хамбын габьяа сэгнэшэгүй ехэ!
Энэ хэрэгэйнгээ түлөө ами табитараа (ерэн наһан тээшээ гэшхэтэрээ – 85 гаратараа) оролдоһон хамба үнэхөөрөө бурханай табилантай байгаа. Буряад орондоо ерэжэ, наһа бараа. Түрмэдэшье гэе – теэд түрэл нютагтаа ха юм, түрэл нютагтаа, түрэһэн газар уһандаа бусажа ошохо ёһотойб гэһэн өөрынь хүсэл бэлэй.
Монгол угсаатанайнгаа ерээдүйе бодожо
Бидэ мүнөө Санкт-Петербургын Буддын дасанда мүргэхэеэ ошобол, арад зонойнгоо аймшагтай ехэ харгын эхи табихые бодоһон ехэ бүтээл гэжэ ойлгохо ёһотойбди. Энэ дасан гансал тэрэ үеын шүтөөн бэшэ, Буряад Уласай эхин һуури болохын түлөө ехэ гэгээнтэн ламын бодхооһон агууехэ юумэн гэжэ дахин-дахин ой ухаандаа шэбшэхэ бэзэбди гэжэ найданабди.
Юуб гэхэдэ, буряад-монголойнгоо нэрэ һүлдэ үргэхын түлөө Ородой ниислэлдэ Буддын һургаалые баруун тээшэнь дэбшүүлхын түлөө ганса бэшэ, Ород гүрэнэй харьяатан болон ажаһуужа эхилһэн буряадууд болон хальмагуудайнгаа ерээдүйн түлөө, эдэ монгол угсаата зоноо нэгэдүүлхын түлөө энэ бүтэхэгүй шахуу хэрэг үүсхээд, II Николай хаанда хандажа, хамсыгаа шуужа ороһон гээшэ.
Агван хамба Хальмаг орондо хэды дахин ошоһон, баһал Буряадайнгаа баруун нютагуудаар ябаа. Буддын мүргэлэй удха шанарые хүн зондо ойлгуулжа, бөө мүргэлөө орхёошьегүй һаа, Будда бурханда мүргэн шүтэхэ гээшэ буянтай хэрэг, христиан шажанда огтолон орохо гээшэ арадтаа урбаһантай адли гэжэ үнэн сэхыень хэлэдэг һэн.
“Шажан гурбан хүлтэй, түрэ дүрбэн хүлтэй”
гэһэн үгэ тэрэ үедэ гараа һэн ха. Агван хамба зон засагтай тэмсэжэ, аминаһандаа хоро хүргэхэгүйнь тула, сагай ябасада ажабайдалаа таарууланажаһуухынь тула ламашье бэшэ, эрхэтэн ёһоной сэдьхэлэй гурим баталан оролдоһон юм.
Дасан дуганда мүргэхэ ёһые, дасанай дотор байдалые шэнэлхэ гэжэзүб лэ ажал ябуулаа, теэд тэрэнь дасангуудаар ехэ дэмжэгдээгүй бэлэй. Энэнь шажанаа абарха гэһэн ябадал байгаа юм ааб даа, хүн һайн дураараа үргэл мүргэл хэхэ, зоной хүзүүн дээрэ һууха ламанар олошорхо ёһогүй гэжэ зүб хараа бодол байгаа. Үсөөн тоотой арад соо үлэмжэ олон ламанар ерэжэ байһан сагта таарахагүй байгаа. Түнхэндэ Хоймор (Хандагайта) гэжэ нютагта шэнэ ёһоной дасан Агван хамба тогтооһон юм. Тэндэнь өөһэдынгөө эдихэ юумэ өөһэдөө ажал хэжэ олохо гэһэн гуримтай һэн. Теэд тэрэ үедэ ямар лама яагаад ажал хэхэ һэм даа...
Тииһээр дасангууд үнэн дээрээ шэнэ засагта эсэргүү болошоо, болоошьегүй һаа, эсэргүү гэжэ тоологдодог болоо. Теэдшье совет засаг дасангуудай тала яагаашье һаа, барихагүй байһан юм ааб даа.
Түрэ засагай түрүүшүүлэй зэргэдэ
Шажанаа, Ород гүрэн соо байһан дасангуудаа абархын түлөө Агван Доржиев СССР-эй яамангуудаар хэрэгүүдые баридаг байба. Илангаяа Ленинградтахи дасандаа ехэл анхарал табидаг һэн. Арадуудай яаман (Наркомнац), Хариин гүрэнүүдэй хэрэгүүдэй яаман (Наркоминдел), Ленинградай Засагай газарта хэрэг бариха болодог һэн. Засаг баряашадтай хөөрэлдэхэ, үгэдөө оруулха гээшэ хүндэ хүшэр бэлэй, теэд Агван Доржиевта гүрэн түрэнүүдые эзэлжэ һууһан томо хүнүүдээр уулзаһан, томо асуудалнуудые шиидхэһэн дүршэл бии байгаа: II Николай хаан, В.И. Лениниие һанаандаа оруулая, Жорж Клемансо, Генрих Орлеанский гэгшэдые бү мартая. Гадна Хитадай хаан түрэ баригшадтай хэлсээ хэхэ гээшэмнай тон орёо юумэн байгаа ха юм. СССР-эй наркомпрос А.В. Луначарский А. Доржиев тухай иигэжэ хэлэһэн юм: ”Когда мы беседуем с Доржиевым, нам, большевикам,необходима полная мобилизациянашего интеллекта для того, чтобыбыть на высоте».
А. Доржиевай засагтай харилсааниинь ехэнхидээ бүтэдэг байгаа. 1919 ондо Петроградтахи дасан соо сэрэг байрлажа, тоногдожо эхилээ, тиихэдэнь Агван хамба Гадаадын хэрэгүүдэй яаманда хандажа, сэрэгшэдые тэндэһээ гаргаа һэн. Гадна засаг баригшад дасан заһахада, туһа хүргөө. 1922 ондо А. Доржиевай хүсөөр соёл гэгээрэлэй Монголой дугылан бии боложо, тэндэ байрлаха болоо һэн. Петроградай засаг арбан жэлэй туршада дасанай газараа эзэлээд байха тухайнь шиидхэбэри абаһан юм. Улаан хуулида этигэхэнь хүшэр гэжэ ойлгоһон хамба Монголой Гадаадын хэрэгүүдэй яаманда хандажа, дасанаа Монгол талада оруулхаар хэлсээ хэжэ шадаһан бэлэй. Монголой Эрдэмэй газарта үгтэхэдэнь, Түбэдэй түлөөлэгшын эрхээр СССР-тэхи Монголой түлөөлэгшэтэй гэрээ хэлсээ баталжа, дасаниие Монгол болон Түбэдэй хамтын зөөри болгоо.
Дасанаа аршалжа абарһан юм
Хубисхалай һүүлдэхи хүндэ хүшэр жэлнүүдтэ Агван хамба сухарингүй, тунхарингүй арадайнгаа хэрэгэй түлөө тэмсэжэ ябаа. Шадамар бэрхэ хэрэг үйлэнүүдэй эмхидхэгшэ байһанаа баталаа.
Петербургда, нютаг оронһоо холо, Буряадташье байгаагүй адар томо, барилгынгаа маягаар уран гоё ордон бодхоохо гээшэ алта мүнгэнэй талаар гайхамшаг, бүтээжэ шадахаар бэшэ юумэн гэжэ һанахаар байгаа юм ааб даа. Барилга эхилэгдэхэдээ, 90 мянган түхэригтэ гэжэ сэгнэгдээд, Далай лама 50 мянга, Агван Доржиев өөрөө 30 мянга, 10 мянган түхэриг буряадууд болон хальмагууд дундаа суглуулха байһан юм.
Харин 1909 ондо барилгые одоол һайса сэгнэхэдэнь, 162 мянган түхэригтэ хүрөөд, һүүлдэнь энэньшье багадашаһан юм. Агван Доржиев мүнгэ оложо шададаг байһанаа эндэ харуулаа, илангаяа шажан мүргэлэй урда арсашагүй ехэ габьяатай, үнэн ехэ лама байһандань, Монголой Богдо өөрынгөө жасаһаа хайрлан гамнангүй туһалаа юм. Агван Доржиев Петроградтахи дасанаа Монголой талатай хэлсээ хэжэ, Ород гүрэнэй Гадаадын хэрэгүүдэй шугамаар энэ хэлсээгээ баталуулжа абарһан байна.
Ород гүрэнэй буряад, хальмаг зондо, бии боложо байһан гүрэн түрын нэгэдэлнүүдтэ, үшөө саашадаа Монгол болон Түбэдтэ хараалагдадаг улаан шэнжэтэй хубисхал хэхэ хүнүүдые бэлдэхэ һургуули Петроград хотодо эмхидхэхэнь тааруу гэжэ Агван Доржиев засаг баригшадта ойлгуулһан юм.
Тиигээд дасанай дэргэдэхи барилгануудые “Институт живых восточных языков” гэһэн һургуулида һурадаг монгол хэлэтэй залуушуулай байра болгоһон юм. Энэ һургуулиин директорээр М.И. Амагаев хожомынь ажаллаһан байдаг. Иигэжэ Агван хамба буряад зон Монгол, Түбэд оронуудтай холбоо барисаатай байха гэһэн бодолоо бэелүүлжэ байгаа.
Агван Доржиев энэ тон хэрэгтэй ажал хэжэ байхадаа, эдеэ хоол яагаад Буряадһаа Петроградта асархаб г.м. “жэжэ” юумэнүүдые харааһаань алдадаггүй байгаа.
Агван Доржиевай асари ехэ оролдолгоор баригдаһан Санкт-Петербургын дасан
Алиш талын шадабаритай һэн
Хамба ламын эмхидхэгшэ, ударидагша шадалыень үшөө нэгэ жэшээ дээрэ харуулха ёһотойбди. 1903 ондо Агван Доржиев Ород гүрэнэй хэлсээнүүдһээнь боложо, яһала һайн найдабаритай Лхаса хотодоо бусажа ерэхэдээ, Англиин Түбэд орондо түбэг ушаруулхань гааранхай гэжэ ойлгобо. Олзотойхоншье хэбэртэй обтомоор дурадхалнуудые, илангаяа худалдаа наймаанай талаар, үнэн дээрээ Түбэд Англиинхи болоһонтой адли болохоор һэн. Түбэд мүнгөөр ехэл ядалдаад байба. Далай лама жасын асуудалнуудые Агван хамбада даалгаба.
Агван Доржиев алта шудхагшадые суглуулаад, уһанай тээрмэ мэтэ хашарһан алта дабтан гаргадаг түхеэрэлгэ өөрөө зохёоһон юм. Иигэжэ ганса мүнгэ оложо шадаха бэшэ шадал ехэтэй дархан, гайхалтай түхеэрэлгэ шадамар зоноор зохёожорхихо хүн байһанаа харуулһан байна. Иимэ хүсэд дүүрэн бэлигтэй, шадабаритай хүн гээшэл һэн! Ордонгуудые бодхоохо хэрэгые баһал һайн мэдэхэ байгаа гэжэ Петербургын дасанай жэшээ уран хэлбэреэрээ батална.
Хэрэгынь хосороогүй, шэнээр үргэлжэлһөөр
Яагаашье һаа, Агван Доржиев – лама, үндэр ехэ эрдэмтэй лама. Бурханай шэдиие үсөөхэн ламанар ойлгожо шадаха юм ааб даа, теэд цанид-хамба ниигэмэй оршон байдал, гүрэн түрын хэрэгүүдые тааруулжа ябадаг ажал ябуулагша байгаа. ХХ зуун жэлэй хорёод-гушаад онуудтахи уласхоорондын байдал тухай РСФСР-эй Наркомнац Наркоминдел хоёрто бэшэг оруулһан юм (буряадшалангүй танай анхаралда):
“Земли, населённые монгольскими племенами – Прибайкалье,Забайкалье, Монголия – оказалисьв положении буфера между главными политическими факторами наДальнем Востоке: Россией, Япониейи Китаем, и если присоединить иТибет, объединённый с монголамимногообразными связями, то получится громадный центрально-азиатский буфер, разъединяющий, кроме названных держав, ещё и Англию.Вполне понятно всем значение этого буфера, усиливаемое ещё особенностями его природы, и в связи с ходом событий на Дальнем Востоке онсделался в настоящее время однойиз центральных осей мировой политики».
Тэрэ гэһээр сагай хэдыүнгэрөөшье һаа, дээрэ хэлэгдэһэн газарнууд (“буфер” гэгдэһэн) өөрынгөөуласхоорондын шанар алдаагүйбайһаар. Тиихэдээ Буряад Республикын гүрэн түрэнүүдэй харилсаан сооөөрынгөө һуури олохо ёһотой.
Агван Доржиевай анхан эрхилһэн хэрэг хосороогүй, шэнэ үеын шэнжэтэйгээр үргэлжэлһөөр. Агван Доржиевай хурдан ухаан дэлхэй дээрэ боложо байһан хубилалтануудые хурса хёрхоор анхаржа байгаа. Монголой Арадай Республика Буряад-Монголой АССР хоёрой тогтоһон ушар тэрэнэй сэдьхэлдэ эгээл ехэ баяр асараа юм ааб даа.
1924 ондо олон түмэнэй үмэнэһөө Монгол гүрэнэй түрүүшын Хурал дээрэ, Буряад-Монголой АССР-эй нэгэ жэлэй ойдо үнгэргэгдэһэн баярай суглаан дээрэ үгэ хэлэһэн, үргэн олондо хандаһан юм. Агван хамба гансал Буряадайнгаа түлөө ябаагүй, бүхы монгол угсаата арадайнгаа түлөө, нэгэ бурханда мүргэдэг гүрэнүүдэй түлөө оролдоһонойнь гэршэ энэ болоно. Үшөө 1912 ондо Агван Доржиев Петербург ошохо замдаа Далай ламын эгээл ехэ даалгабариие дүүргэһэн юм: Түбэд Монгол хоёрой гэрээ, хэлсээ баталһан бэлэй. Далай лама урид, 1905 ондо Монгол орондо ерээд байхадаа, Түбэд Монгол хоёр нэгэ шажантай хадаа гүрэн түрын нэгэ эрмэлзэлтэй, шэглэлтэй байха ёһотой гэһэн бодолдо ерэһэн юм – энэнь Агван Доржиевай бодолһоо уг унгитай, Далай лама Агван хамба хоёрой зүбшэһэн хараа бодол байгаа юм ааб даа.
Энэл даа “громадный центрально-азиатский буфер… с особенностями его природы… ходом событийна Дальнем Востоке… один из центральных осей мировой политики»!
Иигэжэ Агван Доржиев хэдэнолон жэлнүүдые нэбтэ, дабхар хаража, ойлгожо байгаа бшуу гэжэмүнөөдэрэй уласхоорондын харилсаанай хүгжэлтые шэнжэлэн, анхаран гайхан, баталан бодомжолнобди.
Ардан АНГАРХАЕВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарнуудта)
Автор: Ардан АНГАРХАЕВ
