​​Бурьялма «Булагай» бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ

Түрэхэһөө дүрбэн тэгшэ бэлигтэй эрхим найруу­лагша Эдуард Будаевай бэлиг шадабаритайнь хүндэтэ уншагшадаа танилсуулха золтой байһандаа баясанаб.

Яаблан хадын шэлые үргэл жэлүүлһэн Баян-Хонгор хадын доро нэмжыгшэ Иисэнгэ нуурай эрьедэ хүгжэлтын замаар бэхижэ­жэ байһан нютагта уран зохёолшо, сэтгүүлшэн, ирагуу найрагша Эду­ард Будаев 73 жэлэй саана түрөө һэн. Багадаа ехэ үбшэндэ дайраг­дахадань, Шулуун-Дугар гэжэ нэрэ үгэһэн юм.

Шулуун-Дугарай намтар “Ал­тан гүүртэ” гэжэ фермэдэхи Бу­дын Дансарантан гэжэ айлайда хүбүүниинь болоһонһоо эхилдэг. Тэрэ намартаа Зазын эхин, удаань Иисэнгын 8 жэлэй, Гүүндын 11 жэлэй һургуулинуудта һураа. Ии­сэнгэдэ Цырендулма Дондогойн уран зохёолой кружогой гэшүүн байгаа. Гүүндын һургуулида фото­этюд буулгаха, аймагайнгаа сонин­до бэшэхэ, илангаяа ханын сонин гаргалгада эгээл эдэбхитэйгээр ябаа. Валентина Андреевна То­карева захирал уран зохёолшо­дые һургуулидаа урижа, уулзал­га үнгэргэдэг һэн. Тиин зохёохы бэлигтэй хүбүүн 1964 ондо Шаг­дар Байминовай, Николай Дам­диновай, Цогто Номтоевой урда шүлэгүүдээ уншажа магтуулхадаа, далижаһан юм.

Эдуард Дансаранович уһан сэрэ­гэй албанда ябахадаа, Номгон да­лайн флодой «Боевая вахта» гэжэ сониндо бэшэдэг байһан. Залуу ирагуу найрагша Валерий Мамур­ковтай һарын нэгэ үнгэргэгдэдэг хэшээлдэ ябажа, һайн һургуули гараа. Мүн гэрэл зураг буулгаха бэ­лигээ мүлиһэн юм. Эдэбхи үүсхэл ехэтэй хадаа, тус шадабарияа бүхы наһанайнгаа харгыда хэрэглэн ябаһаниинь бултанда мэдээжэ.

Эдуард Дансаранович Ново­сибирскын намай дээдэ һуралсал гараад, ажалда ябахадаа, сугтаа хүдэлһэн зоноо магтажа, нэрыень үргэн бэшэжэ ябаа. Mүн баһа дутуу дундануудые элирүүлһэн статья­нуудые толилуулжа, ноёд сайдай сухалыень хүргэдэг һэн. Олохон зон гараа үгэхэеэ болёод, тойроод ябадаг бэлэй. Үнэн юумэн үнөөрөө - һүүлдэнь гэмтэй зон зэмээ ойлго­од, һайн нүхэд болоһон байдаг.

1992 ондо Эдуард Будаевай хур­са гуурһан дороһоо түрүүшын ре­портаж мүндэлжэ, «Буряад үнэндэ» толилогдоо юм. “Тэрээнһээ хой­шо “Үнэндөө” таһалгаряагүйгөөр бэшэжэл ябадаг хүмби, - гэжэ сэтгүүлшэн омогорхолтойгоор хөөрэдэг. - Редакторнууд Ревомир Гармаев, Цыдып Цырендоржиев, Ардан Ангархаев гээд лэ, аха үеын юрэнхы эрхилэгшэд болон Эрдэм Дагбаев, Валерий Хартаев, Баяр Балданов, мүнөө Баир Ширапов гээд лэ ехэтэ дэмжэдэгыень тэм­дэглэе. “Жолоо үргэхэдэ – морин, бэшээшые үргэхэдэ – сэтгүүлшэн!” гэжэ зүб лэ юм!”

Эрхим эрхилэгшэ

Орон дотороо тохёолдоһон хүндэ хүшэр сагта Яруунын­гаа сониной эрхилэгшын ажал даажа абаад, хоёр коллектив ниилүүлжэ, хүндэ сагые гаталжа шадаа. Эндэ урагшаа һанаатай зо­хёохы нүхэдэйнь үүргэ ехэ. Зарим аймагуудта редакцинууд зоноо үсөөлжэ, салингуудыень бага бол­гожо, хүндэ сагые гарасалдаһан байдаг. Яруунада иимэл асуудал­нуудай гараашье һаань, олон арга хэрэглэжэ, мүнгэ зөөри олохын тулада ехэ ажал ябуулагдаа. Хоёр хэлэн дээрэ барлуулжа байдаг со­ниноо хүн зомнай таһалгаряагүй уншажал байгаа.

Ниигэмэй ажалые нэгэдхэгшэ

Эдуард Будаев олониитын ажалда хам оролсодог. Хори, Хэ­жэнгэ, Яруунада ба заха холын Захааминда үнгэргэгдэһэн олон тоото соёлой хэмжээ ябуулгану­удта ажалшадаа жэншэдгүйгөөр хабаадуулаа. «Абай-Гэсэрэй» мянган жэлые, Буряадай сэтгүүлшэдэй түрүүшын хуралдааниие Яру­унадаа үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэлгэдэ оруулһан хубитань сэгнэшэгүй.

Аймагай Зүблэлэй һунгамал байхадаа, аймагай Устав зохёолсо­жо, һүлдэ тэмдэгүүдые нютагайн­гаа зураашадтай зохёоһон габьяа­тай.

Эгэтынгээ дасанда Зандан-Жуу бурханаа вертолёдоор залаһан зоноо Эдуард Дансаранович ударидаһан золтой, буянтай юм. Мүн Зандан-Жуу бурханайнгаа ду­ганиие барилга, рамнайлалгада хабаадаһан үүргэнь ехэ. Тиихэдэ нютагайнгаа түб Нарһатада ород сүмэ бодхоохо талаар горитой ажал ябуулаа. Иигэжэ арад түмэнэй эб хамта ажаһуухынь тула оролдодо­гынь бултанда мэдээжэ.

Наһатай хүнэй жаргал

Эдуард Дансаранович уласай олон тоото урилдаануудта орол­содог. 2017 ондо «Супер дедушка» урилдаанда эдэбхитэйгээр хаба­адаа. «Хошон үгэ» урилдаанда II ба III һууринуудта гаража, «Бу­ряад үнэн» Хэблэлэй байшангай дипломууд ба гарай бэлэгүүдтэ хүртөө. Эдэбхитэй бэшээшэ «Буряад үнэнэй” болон ВЛКСМ-эй ЦК-гай Хүндэлэлэй тэмдэгүүдээр, олон тоото Хүндэлэлэй грамотану­удаар, ойн баярай медальнуудаар шагнагдаһан. Михаил Шолоховой 100 жэлдэ зорюулагдаһан медаль, Буряад Уласай, «Буряад үнэнэй» ойн баярай медальнууд олон даа. Буряад Уласай ба Ородой Холбоото Уласай габьяата хүдэлмэрилэгшын нэрэ зэргэ олгогдоһон. Мүн Оро­дой Cэтгүүлшэдэй холбооной «Га­бьяагай түлөө» тэмдэгээ эгээл үндэрөөр сэгнэдэг.

Эдуард Будаев - олон номой автор. Наһанайнгаа нүхэр Свет­лана Цыбиковна Дашиеватай суг хамта гурбан ном хэблүүлээ: «Дундаршагүй эрдэмэй булаг» (Ии­сэнгын һургуулиин түүхэ), ажалай ветерануудта зорюулагдаһан «Ала­сай холын ажалай сууряан», «Түрэл нютаг - инаг дуран» гэһэн уянгата шүлэгүүд ба үгүүлэлнүүдэй сог­солбори.

Тиихэдэ Ивалгын дасанай шэ­рээтэ Даша-Нима Доржиевич эмшэ лама тухай «Субарган Зүгдэр Нам­жилма», уран зурааша Д.Б. Гыба­нов тухай «Уран зураашын зохё­охы зам», «Эхэ нютагайм домог – энэ наһанайм сэнэг» гэжэ рас­сказуудайнь суглуулбаринууд ун­шагшадта мэдээжэ болонхой. Гад­на «Сэлгеэ талын дуун», «Нэрыень мүнхэрүүлэе» гэжэ номууд олон зоной һайшаалда хүртэнхэй.

Ерээдүйдөө анхарал

Уран үгын гайхамшаг шэди­тэ хүсэндэ Эдуард Дансарано­вич этигэжэ, нютагайнгаа эдир бэлигтэйшүүлэй һүр һүлдыень үргэжэ, олониитэдэ мэдээжэ бол­гохо гэжэ ехэ оролдодог. Жэшэ­элэн хэлэхэдэ, Эгэтын-Адагай дунда һургуулида аймагай эдир сэтгүүлшэдэй фестиваль үнгэргэхэ ажал эрхилээ. Дүнгүүдээрнь зохёохы бэлигтэй үхибүүд «Океан» ла­герьта амархаар урмашуулагдаа.

Эдуард Дансаранович хори гаран жэлдэ Яруунадаа уран зо­хёолшодой «Булаг» нэгэдэлые хүтэлбэрилнэ. Нэгэдэлэй зургаан гэшүүд Буряадай габьяата соёлой хүдэлмэрилэгшын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй, дүрбэниинь Ородой Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүд болоно. Мүн хэдэн хүн Бу­ряадай Уран зохёолшодой холбоо­ной гэшүүд юм. Тэдэ мүнөө «Буря­ад үнэн», «Ярууна» сонинуудтаа, «Байгал», «Байкал» сэтгүүлнүүдтээ бэшэжэл байна. Эдуард Будаевай зохёохы ажалайнь саашанхи замай арюун байхын тула амжалта хүсэе!

Полина ЭРДЫНЕЕВА, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, багшын ажалай ветеран, «Буряадай түрүү хүнүүд - 2015» урилдаанай лауреат

Гэр бүлын архивһаа абтаһан гэрэл зураг