
Элбэк-Доржо Ринчино
Элбэк-Доржо Ринчиное ехэнхидээ хубисхалша байгаа гэжэ тоолохо эрхэтэйбди. Тэрэ бүри үхибүүн шахуудаа (15-тайдаа) Баргажанай (тэрэ үедэ Баргажан хото гэдэг һэн) һургуулида һуража байхадаа, сүлэлгэдэхи социал-демокрадуудай бии болгоһон нюуса эмхидэ ороһон юм. Тиин тэрээнһээ хойшо хубисхалшын хотирхой-нугархай харгыгаар ябаха болоо бэлэй.
1905 ондо Верхнеудинскда ниитын училищида һурахаяа ороходоо, большевик Шумяцкиин ударидалга доро байһан аад, 1906 ондо энэ училищиин хаагдахада, Троицкосавскда тиимэл һургуулида абтажа, меньшевик Рещиковэй хүн болобо. Иигэжэ марксизмын-социал-демократиин һургаалай харгын һалаатаһаниие ойлгоо бэлэй.
Хойто эсэгэһээ туһаламжа абахаяа болиһон Элбэк-Доржо нютагай зоной мүнгөөр Томск хото ошожо, Технологическа институдай дэргэдэхи саг зуурын һургуулида ороһон юм. Тэндэ Сибирьтэ мэдээжэ Г.Н. Потанинтай танилсажа, марксизмаар һонирхохоёо болёод, “Областничество” гэгдэһэн хараа үзэлдэ хамжаба. Энэ хараа үзэл ХIX зуун жэлэй тэн багаар бии болоһон юм. Сибириин купечествын (аралжаа наймаанай) хүгжэхэдэ, залуу баяшуул, илангаяа Петербургда байһануудынь хүл дээрээ хүсэд гарахын тула иимэ хүдэлөө хэхэ гэжэ бодоһон байгаа. Ганса Хяагтаар эрхилэгдэдэг наймаанда (сайн, торгоной, мүн ангай, адаһанайшье арһа мяханай худалдаанда) Сибириин хотонуудһаа наймаанай 100 гаран гэр (купеческие дома) хабаададаг байгаа, 1820-ёод онуудта түрүүшын миллионернүүд бии болоһон юм. 1865 ондо Омск Эрхүү хоёрто “Патриотам Сибири” гэһэн гар бэшэмэл хандалганууд баригдажа, мүрдэлгэнүүд хэгдэжэ, 60 гаран хүн хаалтада ороһон. Тэдэниие “Сибириин сепаратистнууд” гэдэг һэн.
Эдэ “сепаратистнууд” ерүүл зон байгаалиимнай баялигые хайра гамгүй ашаглана, хари гүрэнэй баяшуул оролсожо байна гэхэ мэтээр һанаагаа зободог байһан юм. Буряад хубисхалша хүбүүнэй энэ хараа бодолоор һонирхоһониинь гайхалгүй. Харин социал-демокрадууд “Областничество” хүдэлөөндэ эсэргүүсэдэг һэн. Энэньшье ойлгосотой юм ааб даа.
Элбэг-Доржо Ринчиногой областничествын хараа бодолһоо совет засагай хубилалтанууд тээшэ ошоһон алхамуудые хоёр статьянуудынь гэршэлнэ: 1) “Областническое движение в Сибири и социал-демократия» (1914 он), 2) «Инородческий вопрос и задачи советского строительства в Сибири» (1920 он).
«…Нет никакого сомнения, что развитие идей областничества в дальнейшем, с ростом духовной и экономической культуры Сибири, пойдёт вперёд ещё интенсивнее, чем теперь», - гэжэ 1914 ондо Ринчино этигэнхэйшье һаа, оһолтой хэдэн юумэ дурдаһан байдаг. Тэдэнэй тоодо (оршуулагдангүй үгтэбэ): “...В Сибири необычайно обострился инородческий вопрос. Те инородцы, которые заселяли жилые места Сибири и таким образом давали им жизнь и оживление и тем приносили огромную пользу стране, безнадёжно вымирают, лишённые всякой государственной и общественной помощи. А более культурные инородцы толкаются на тот же путь вымирания специфическими приёмами переселения и землеустройства, которые начинают приобретать систематический характер и признаки и свойства североамериканского метода истребления индейских племён. Если помощь сибирским инородцам не будет оказана сейчас же, через 30-50 лет они совершенно вымрут».
Эдэ үгэнүүдынь Э.-Д. Ринчиногой областничествын хараа бодолһоо холодоһые харуулна.
Үнэхөөрөө, Сибириин яһатануудай яахыншье аргагүй хүндэ байдалда ороод байһые 1918 ондо хэблүүлһэн “Великая революция и инородческая проблема в Сибири» гэһэн статья сооһоонь мэдэжэ абанабди. Саашань 1918 оной апрель соо Шэтэдэ болоһон таряашадай, хасагуудай болон “инородецуудай» депутадуудай суглаан тухай М.А. Спиридоновагай [эсернүүдэй түлөөлэгшэ - авт.] бэшэһэниие харуулна: “...Условия господства развращает не только правящие классы, но и весь народ… Злобные нотки, которые прерывались у казаков и крестьян, представителей господствующей нации, должны быть преодолены силой идеи…».
Э.-Д.Ринчино статья соогоо Верхнеудинск уезддэ нэгэ һууринайхидай Самсалай гэжэ хүршынхидэйнгээ газарые хүсөөр эзэлжэрхиһэн тухай, мүн тэрээнһээ дамжаад, һайн газарнуудые хүсэтэй ород һууринайхид Сэлэнгэ, Баргажан уезднүүдээр эзэмдэжэ эхилһэн тухайнь дурдана.
Энэ талаар 1920-ёод оной буряад хубисхалшадай РКП(б)-гэй, Совет засагай шугамда гаража эхилһэн харгы зүб байгаа.
Теэд эхин дээрээ энэ ойлгогдошогүй һэн. Буряад арадай бэеэ дааһан өөһэдын засаг тухай Буряад-Монголой АССР-эй тогтоһонтой холбон харахадаа, энээн тухай хэлээгүйдэ аргагүй. Э.-Д. Ринчиногой “Инородческий вопрос и задачи советского строительства в Сибири” гэһэн томо ажал сооһоо (Иркутск. 20 марта 1920) “Великая русская революция и Сибирские инородцы» гэһэн хэһэг харая: “Русская революция (февральская и октябрьская) не улучшила, а безмерно ухудшила положение инородческих народностей Сибири, заменив государственное угнетение и империализм угнетением и стихийно-массовым империализмом тёмных низов крестьянства и демагогических отбросов, так называемой революционной интеллигенции».
Арадайнгаа бэеэ дааһан байдал тээшэ харгы зам бэдэрһэн хүнүүдэй нэгэн Э.-Д.Ринчино.
“Советская власть, начавшая утверждаться в Сибири с начала 1918 года, застала инородческие народности Сибири совершенно разочарованными в носителях-идеологах февральской революции. Правительственная партия эсеров, наобещав им целые кучи всяких благ, ни одного из этих обещаний не выполнила. Наоборот, она повела активную борьбу с единодушным стремлением инородческих народностей Сибири вернуть те зачатки автономного управления, которыми они пользовались по «Положению об управлении суда Сибирских инородцев 1822 года, аннулированного в 1900 году при активном противодействии инородцев самодержавием. Та же партия и Временное Правительство смотрели сквозь пальцы на анархические захваты и насилия крестьянства по адресу инородцев. Вследствие чего, сами инородцы искали сближения с советской властью и шли ей навстречу. Так, например, бурят-монголы летом 1918 года пытались установить связь с «Центро- Сибирью» (через тов. Джамцарано, уполномоченного Центрального Комитета бурят-монгол), но неудачно. [Джамцарано - Ц.Жамцарано». Авт.].
Дээрэ хэлэгдэһэнһээ буряад арадай өөһэдыгөө мэдэхэ гэһэн хараа бодол хүндэшэг шатадаа байһан лэ ёһодоол һэн ха: хэрбэеэ совет засагай хүсэеэ абажа эхилээгүй һаань, буряадай түрын хэрэг дороһоошье, дээрэһээшье (тэрэ үеын ажабайдалда) дэмжэлтэ (үнэн дээрээ, юрын тулгуури) олохогүй байгаа.
Бидэ мүнөө Э.-Д.Ринчино, Ц. Жамцараногой ажаябадалда үндэһэлэн, бүхы арад тухай хөөрэлдэнэбди.
Үнэн дээрээ буряадууд энэ боложо байһан юумые ойлгодоггүй байгаа гэжэ бидэ тоолонобди. Теэд совет засаг юугээрээ буряадуудта нүлөөлөө гээшэб гэһэн асуудал гарана. Нэн түрүүн совет засаг Сибирьтэ тогтоходоо, зэбсэг барижа, буряад зоной ажабайдалда хэзээдэшье бурханда, буянда буруу гэгдэдэг хёмороо хэгдэхээр байһан арга боломжые таһалһан байна. Энэ үсөөн тоотой арад соо эгээл аймшагтай аюул ха юм.
Буряад зоной өөһэд хоорондын, хэзээ үнинһөө зэргэлэн ажаһууһан арадтаяашье үсэд хатуугаар үһөөрхэлдэхэ шалтагуудые совет хуули түрүүшээр дараһан, тиигээд саашаа шэнэ журамда оруулжа эхилээ. Энэмнай республикын эхин.
Эндэ нэгэ юумэ бидэ мэдэхэ ёһотойбди. Илангаяа Октябриин хубисхал тухай ондоохон хараа бодол бии гэжэ мэдэнэбди. Теэд манай шүүгээд мүнөө үзэхэдэ, үсөөн тоотой арадуудта, илангаяа буряад-монгол арадта Октябриин хубисхал хуби заяандань туһатай, хэрэгтэй үйлэ байгаа. Энээн тухай саашанхи хөөрэлдөөн соомнай гарахал байха.
Теэд мүнөө үшөө дахин тобшолоё: Э.-Д. Ринчиногой наһанай харгы бүхы буряад зоной шэнэ сагай ерэхэдэ, ерээдүй тухайгаа бодомжолон, ехэ замаа бэдэрһэнэй гэршэ, жэшээ болоно.
Э.-Д. Ринчино уласуудай, арадуудай хоорондохи холбоониие ухаан һаа алдангүй, үйлэ хэрэгүүдээ бүтээхэ гэһэн хараа бодолтой хүн байгаа. “Инородческий вопрос и задачи советского строительства в Сибири” гэһэн ажалаа “Инородческий вопрос в Сибири и революционное движение в Азии» гэһэн бүлэгөөр дүүргэнэ. “Из обзора о расселении южно-сибирских инородцев мы видели, что они, являясь обломками центрально-азиатских народов, примыкают непосредственно к последним территориально, и находясь с ними в тесной религиозной, экономической и культурной связи… халха-монголы и ойрат-монголы занимают почти всю южно-сибирскую приграничную окраину… по территории этих инородческих народностей проходят все важные в военно-экономическом отношении пути и тракты в страны Центральной Азии, как то: Чуйский, Осинский, Мондинский, Кяхтинский, Акшинский, Маньчжурский и др”.
Э.-Д.Ринчиногой уласхоорондын байдал һайн мэдэдэгынь, саашадаа яагаад хүгжэжэ болохоб гэһэн багсаалгань, тэрэнэй гүрэн түрэнүүдэй хоорондохи холбоо барисаае һайн мэдэхэ ажаябуулагша байһаниие “Великие державы и независимость Монголии” гэһэн ажалынь баһал харуулна. Коминтернын Алас Дурнын секретариадай монгол-түбэд таһагай хүтэлбэрилэгшөөр ашаг үрэтэйгөөр ажаллаһанииень гэршэлнэ. Монголой хубисхалша, Намай Түб хүтэлбэриин гэшүүн, Монголой Арадай Сэрэгэй Зүблэлэй дарга (1921-1924) онуудта үндэр алдар солодо хүртэһэн юм.
1926-1927 онуудта Улаан профессурын һургуули дүүргээд, Зүүн зүгэй ажалша түмэнэй Коммунис Дээдэ һургуулида доцентээр, профессорээр ажаллаа, үнэхөөр ехэ эрдэмтэн ябаһанаа харуулаа (КУТВ- Коммунистический университет трудящихся Востока).
Саашадаашье арад зондоо ашагтай хэрэгүүдые бүтээхээр аад, 1938 ондо хардалганда орожо, оройдоол 50-яад наһандаа алтан дэлхэйһээ хахасан ошоһониинь харамтай.
asiarussia.ru
Ардан АНГАРХАЕВ, Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор