Шэтэ хото. XX зуун жэлэй эхеэр эгээл эндэ олон түүхэтэ хэрэгүүд шиидхэгдэһэн
Буряадуудай улас байгуулха тээшэ зориһон зам орёо, олон янзын аюултай байгаа гэжэ абаһаар лэ дурдаябди. Теэд бэеэ дааһан байдал тухай бодолойнь эгээл эхин, тэрэнэйнь хоёр “уурхай” тухай дахин тобшолон хэлэхэ ёһотойбди. Нэгэдэхинь - Доржи Банзаров. 1850-яад онуудаар Европодохи француз, герман хубисхалнууд тухай хэлэхэдээ, “Гэсэр” үльгэртэй холбон, арадай жаргалай түлөө тэмсэһэн “гушан гурбан баатар” гээ һэмнай. Хоёрдохинь - Агван Доржиев. Уг гарбалаараа, шажан мүргэлөөрөө нэгэн арадуудые эблэрүүлэн, ажабайдалаарнь дүтэлүү-лэн, саашанхи түүхын замда гаргаха гэжэ тэрэ оролдоһон. Түбэд Монгол хоёрой хоорондо баталагдаһан 1912 оной гэрээ, хэлсээн энээнииень батална. Энэ болбол сагтаа тааруулжа, арадай хэрэгэй удхые гүнзэгырүүлһэн бодолой эхин гэе, ородоор хэлэхэдэ, “теоретическое, базовое основание”.
Тиихэдэнь эхинһээ эрид эгсэ харгыгаар ошоһон буряад түлөөлэгшэд байгаа. Тэдэнэрые Баярто Вампилон Цыден-Еши Цыдыпов хоёрой нэрээр толгойлон дурдахаар. Эдэнэй зам дайшалхы замда дүтэрхы. Теэд сагай ушар байдал тиимэ байгаа. Ц-Е.Цыдыповэй Даши Сампилонтой дүтэ байһые тэмдэглэе. Мүн Вампилонтой нэгэ сагта шахуу (1931 ондо) хуулиин гарта ороһониинь гайхалтай бэшэ гэжэ һанагдана. Б.Вампилон Ц-Е.Цыдыпов хоёр Монголой нэгэдэл тухай бодожо, нэгэ ехэ гүрэн байгуулха хэрэгтэ хабаадалсаһан, үнэхөөр оролдоһон гэжэ тоолохоор юм.
Монголшуудай нэгэдэлгын түлөө
1889 ондо Алайрта түрэһэн Баярто Вампилон Эрхүүгэй багшанарай семинари дүүргээд, нютагтаа ажаллаха гэжэ байтараа, ноёдтоо шоо үзүүлхэдээ, 1906 ондо дээдэ һургуулида һураха түсэбтэй Петербург ябашаһан бэлэй. Теэд тэндэ уушханай ханяадаар хүндөөр үбдэшөө. Тэрэниие Базар Барадин хайрлажа, аяар Ага абаашажа, хүл дээрэнь бодхооһон юм.
Б.Вампилон 1918 ондо Бүхэроссиин Учредительнэ Суглаанда хабаадаха гэжэ Эрхүү талын буряадуудһаа һунгагдаа һэн. 1919 ондо Бүгэдэ Монголой Правительствада мүнгэн һангай сайдай орлогшо болоһон байгаа. Атаман Семёновой буряад сэрэг бии болгоходонь, Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ морин сэрэгэй полкдо политкомиссар болоо. 1919 ондо Омскдо Колчагай суглаа татахада, буряад нютагуудта бии болохо сүүдүүд тухай зүбшэн хэлсэлгэдэ хабаадаа. ДВР-эй Правительствада ажаллаа, Москвада Текстильнэ синдикадта харюусалгата мэргэжэлтэн, үшөө Монголой Арадай Республикын СССР-тэхи түлөөлэгшэ ябаа.
Ц-Е. Цыдыпов Петербургда Петр Бадмаевта һургуулида һуралсаад, Хориин Дүүмэдэ хаагдатарнь ажаллаһанай удаа, Хитадай Хайлар хото ошоһон юм. Ород-япон дайнда хабаадалсаа. Һүүлдэнь КВЖД-дэ, Ород-Хитадай хилэ харалгын ажалда томилогдоо.
1911 ондо Хитадта болоһон хубисхалай һүүлээр Халха Монголдо бэеэ даанги байдалай түлөө тэмсэл боложо, илалта туйлагдаа. Тэрэнэй удаа Үбэр Монголдо, Барга Монголдо үргэлжэлхэдэнь, Ц-Е.Цыдыпов эдэбхитэйгээр оролсобо. Тэндэхи сайдуудаар холбоо барисаатай байжа, буу зэбсэгээр хангалгада туһалдаг һэн. Илангаяа Баргын Тогтохо тайжые дэмжэдэг бэлэй. Буһалгаанайнь дарагдахада, Буряад орондо гаргажа асараа, ажаһууха газар үгүүлээ.
Иигэжэ нэгэдэмэл Монголой түлөө оролдоходоо, Россиин Ази руу нэбтэрэн орохо арга харалсадаг, Россиин генералнуудаар (Манжын сэрэгэй округ, КВЖД) буһалгаашадай хэлсээ хэхэдэнь туһалдаг байгаа. 1919 ондо Дауртахи засагта оролсожо, Гадаадын хэрэгүүдэй сайдай удаалагша (орлогшо) болоһон юм. Буряадууд өөһэдын сэрэгтэй болохо ёһотой гэһэн хараа бодол баримталдаг байгаа.
Б. Вампилон - Алайрай буряад, Ц.-Е. Цыдыпов Хориин, тиихэдэ Даша Сампилон Агын һэн. Энэ юу харуулнаб гэхэдэ, бүхы буряадууд арадайнгаа бэеэ даанги байдалтай болохын түлөө Россидахи хубисхал соогуур гол түлэб тэмсэһэн байна.
Шэтэдэ 1918 оной сентябриин 19-дэ болоһон Бурнацкомой болон аймагуудай түлөөлэгшэдтэй хамта үнгэргэһэн суглаан дээрэ Даша Сампилон нэгэн һаналаар түрүүлэгшэнь болон һунгагдаһан юм. 1919 оной февраль соо болоһон бүхы монголшуудай конференци (хурал) дээрэ тэрэ даргын баруун гар боложо ударидаһан юм (түрүүлэгшэнь Урда Монголой Ничи гэгээн һэн). Бүгэдэ Монголые толгойлхо засагай тогтоходо, Сампилон мүнгэн сангай сайд болохоор хараалагдаһан байгаа.
Сампилон өөрынгөө намтар бэшэхэдээ, иигэжэ тэмдэглэһэн юм: “Почему же я не сошёлся с левой группой иркутских бурят интеллигентов и почему вообще уклонился в сторону от того пути, который мною был избран и намечен в 1917 г. в Петрограде? На это повлиял целый ряд обстоятельств: я был националистом не только в бурятском масштабе, но и ещё более широком масштабе. В то время мне казалось, что национально-революционное движение, как в России, так и за её пределами, является второй движущей силой революции и залогом её победы. Мне казалось, и в этом был убеждён ещё до революции, что без культурно-экономического и политического развития колониальных и полуколониальных стран и народов эволюция политической и экономической жизни Европы будет протекать замедленным темпом в смысле приближения к социализму…».
Эдэ үгэнүүдһээнь хэдэн юумэ ойлгожо абанабди. Тиигэжэ И.Н. Шагдурова “Выдающиеся бурятские деятели» гэһэн Ш.Б. Чимитдоржиевай, Т.М. Михайловай эмхидхэн эхилһэн хэдэн ботинуудай нэгэн соо Д. Сампилон тухай иигэжэ бэшэнэ: «Он был увлечён идеей национального освобождения бурят, идеей сближения и единения монгольских народов».
Уласхоорондын байдал хараалан...
Иимэ хараа бодол буряад арадайнгаа хуби заяан тухай бододог хубисхалта шэглэлэй тэмсэлшэн бүхэндэ байгаа юм ааб даа. Жэшээ болгон дурдахада, Цырен Шойжоловой хоёрдохи нэрыень һаная: «Нацов» - Национальное освобождение Востока. Агван Доржиевай «Восток» гээшые үргэнөөр ойлгодогые, үргэнөөр арад зондо ойлгуулдагые, Баруунайшье, Зүүнэйшье гүрэн түрэнүүдэй ударидагшадтай хөөрэлдэхэдөө, хэлсээ барисаа байгуулхадаа, энэ “Восток” гээшэеэ түрыншье, шажанайшье талаар хазагайруулангүй баримталдаг байһаниие мартахын аргагүй.
Хэрбэеэ Агван Доржиев удхын (идеологиин) талаар бүгэдэ Монголой бодолые дэбшүүлжэ ябаа һаань, Даша Сампилон, Элбэк-Доржи Ринчино гүрэн түрэнүүдэй, уласхоорондын үдэрэй талаар хубилалта соо тааруулхые оролдоо гэбэл, Баярто Вампилон Цыден-Еши Цыдыпов мэтын тэмсэлшэд хамсыгаа шуугаад туршаһан байна. Элбэк-Доржи Ринчиногой, Цырен Нацовай бодол илангаяа һүүлэй үедэ ондоохон хэлбэритэй болоо һэн. Юуб гэхэдэ, Россиин доторой, уласхоорондын байдал хубилаал ааб даа.
Бүгэдэ Монголой хэрэг 1910-1920 онуудта бүтэхөөр байгаа гү гэхэдэ, арайл тиимэ саг үйлэ ерээгүй байһаниинь мүнөө эли. Тиихэдэ олон юумэ мэдэхын аргагүй һэн. Шэтэдэхи (Дауридахи) суглаан дээрэ 6 гэшүүдһээ бүридэһэн саг зуурын ударидалга бии болоһон юм. Тэндэ Элбэк-Доржи Ринчино, Б. Вампилон, Ц-Е. Цыдыпов хабаадалсаһан. Ринчино Вампилон хоёр засагай зүбшэлэгшэд байхаар үгэеэ үгэбэ. Цыбен Жамцарано гадаадын хэрэгүүдэй сайд болохо гэгдээ бэлэй.
Суглаанда (хуралда) Үбэр Монголой 49 хушуун, Буряадай 7 аймаг, Баргын 16 түлөөлэгшэд, Семёновой хоёр офицер, Япониин талаһаа капитан Судзуки гэгшэ хабаа- далсаһан гэжэ тоологдодог. Харин Халха Монголһоо тү- лөөлэгшэд ерээгүй үлэшэһэн юм, Хитадһаа айһан байгаа. Тиигэбэшье Гомбо-Идшин гүндэ Богдо гэгээнтэй хэлсээ хэхыень хурал даалгаа. Энэ үедэ Хитадай сэрэг Халха Монголые эзэлхээр байгаа һэн. Бүгэдэ Монголой ниислэл Хайлар хотодо тогтоохо гэжэ байхадань, хитадууд тэрэниие эзэлжэрхихэдэнь, Дагуур дээрээ үлэхэ гэлсэһэн юм.
Урга хото 8 мянган хитад сэрэгүүдһээ 1921 оной февралиин 3-да Унгернын Азиат морин дивизеэр сүлөөлэгдэһэн юм. Ничи гэгээн улаан партизануудта намнагдаһаар, хилэ гарабашье, хитадуудай гарта орожо, 1920 оной эхиндэ саазалуулагдаа һэн.
Атаман Семёнов Дэлхэйн дайнай дүүрэһэн дүнгүүдые харахаяа Парижта зарлагдаха конференци дээрэ Бүгэдэ Монголой түлөөлэгшэдые ха- баадалсуулха хэрэгээр Америкын Президент Вильсон хүрэтэр хэрэг баряад, һула һалаһан юм. Дээрэ үгтэһэн баримтанууд ямар шалтагаануудай байһаниие харуулнаб гэхэдэ, Росси өөрынгөө доторой дайнуудаар сүлөөгүй байгаа. Америкэ, Англи, Франци Бүгэдэ Монголой гүрэниие дэмжээ болбол Япониие Азиин нэгэ хүсэтэн болгохобди гэжэ айнгүй яахаб!
Иимэһээ Бүгэдэ Монголой гүрэн тээшэ абаашахаар ямаршье һабагша тэрэ үедэ үгы һэн.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
yandex. by сайтһаа гэрэл зураг