Тужын обоо
Үлзы hайхан Үльдэргэ нютагта түбхинэhэн улаалзай хүбдүүд гарбалтан олоороо сугларжа, Тужа баабай гэгдэhэн обоодоо Жаншаб субаргын рамнайда хабаадаба. Үнгэрһэн жэл обоогой найр дээрэ Тужын обоодо субарга бодхоохо тухай дурадхал сомон дарга Жаргал Пунсукович оруулhан юм. Нютагай зон олоороо оролсожо, түргэн саг соо эблэрхэ гэhэн удхатай Жаншаб субарга бодхоогоо. Алеэн хээтэй гэжэ алдартай Бамбайн Норжомын ехэ хүбүүн Шойжу Дагбаевич Борбоевой 10 үринэр Арсалан Борбоев гэжэ аша хүбүүнэйнь нарин ударидалга доро энэ субарга баряа.
Бамбайн Норжомын бараг хүбүүд
Бамбайн Норжомо тэрэ үеынгөө байдалаар үhэеэ тайража, комсомол болоhон дорюун эхэнэр бэлэй. Борбойн Сэбаан гэжэ зээтэеэ: “Соохорхон тэнгэриин харанхыда солбоной туяагай гоё гээшэнь, сугларhан залуу бидэнэртэ соёлой гуламтын гоё гээшэнь», - гэжэ сортоотойгоор һайсал дуулалдаhан, шангахан шадалтай нагасанараа албадажа, коммунада оруулhан ха. Томонууд нюдэтэй, үндэр сэбэр бэетэй, хэhэн ажалдаа харюусалгатай, бүтээсэ ехэтэй Норжомо Дагбаевна нарай үхибүүнэй хүйhэшье хүндэжэрхидэг, ээмдээ эм домтой байhан. Миниишье найжа эжы болоһон юм.
Шойжу, Сэдэб, Сэрэндондог гэжэ гурбан сэбэр хүбүүдэй, Сэбандари гэжэ басаганай эжы болоhон. Олон аша зээнэрээ хараhан, одхон хүбүүн Сэрэндондогойдоо бэриингээ хүндэ ямба дээрэ үргүүлжэ, үндэр наhа наhалжа, хада гэртээ хариhан.
Шойжу Дагбаевич - үндэр тэгшэ бэетэй, буржагар хара үhэтэй, аргагүй хурса, хошон үгэтэй ахатан байhан. Эсэгын дайнда ябажа ерээд, хамтын ажалда хам орожо хүдэлhэн. Хээгүй ажалынь үгы байха. Улхасаа нютагай сэбэр сагаахан Дарима Цыжиповна нүхэртэеэ 10 үхибүүдэй эжы, баабай болоhон.
«Шойжу Дагбаевичайда үдэшэ орой болотор hуужа, томо тогоон соонь орооhотой шүлэнэй болохыень хүлеэдэг, олон сурба үхибүүдээрнь ута столдонь hуужа эдеэлээгүйдөө гарадаггүй hэмди, - гэжэ минии найза Татьяна Николаевна нэгэтэ хөөрөө hэн. - Эдэшни өөhэдөө олон ха юм, бидэ хорёогоор дүүрэн орооhотой ха юмбибди гэжэ эжымнай гэмэрдэг, хоридог hэн. Теэд хожом тиимэ амтатай шүлэ оройдоо эдижэ үзөөгүйб».
Үхибүүдынь бултадаа эбтэйнүүд, бэе бэедээ туhатай болонхой. Эдэ олоной дунда гараха түрэхын эрэмдэг бэетэй Доржо-Ханда: «63-тай болооб», - гэжэ сэмсэгэр, мүнсэгэрхэн юумэ тэргээр шэрүүлэнхэй, харууhа hайтай гэжэ мэдэхээр ябана hэн.
Субаргын рамнайн найрта Шойжу Дагбаевичай аша, зээнэр ута шэрээдэ элдэб янзын хүндэ бэлдээд, hайхан сай ба буузаар олон зониие хүндэлөө. Эхэ, эсэгынгээ хүндэмүүшэ абари зан дагажа, нэрыень үндэр дээрэ үргэжэ ябаhан Шойжу Дагбаевичтанай үхибүүдтэ hайниие хүргэнэб! Жаншаб субаргадаа мүргэжэ, эбтэй, элүүр мэндэ ябахань болтогой!
Найр дээрэ элдэб янзын урилдаан, арадай дуунай мүрысөөн томошуулай, залуушуулай ба багашуулай дунда эмхидхэгдээ. Заншалта барилдаан болоо. Тужын бүхэ Чимит-Цырен Галсандоржиев хонин шанда хүртөө. Наhатайшуулда, багашуулда элдэб янзын гарай бэлэгүүдые, амтатай шэхэр, унда элбэгээр асаран хубаагаа.
Алеэн хээтэйн хоёрдохи хүбүүн Сэдэб Дагбаевич баhал hайхан hанаатай, зондо туhалдаг ахатан байгаа. Залуугаар дүрбэн үринэрөө орхижо, наhа бараһан. Элдэб ажал хэhэн, трактористаар хүдэлөө, үбhэ, түлеэ малшадта шэрэдэг байгаа. Нэгэ дахин Хуhан Хушуун гүүртын багашуулые «ДТ» тракторай кабина соо багтажа ядатарнь hуулганхай, буулгажа үгэhыень hанагшаб. 1960 ондо Сэдэб ахай айл боложо, Ашангаhаа сэбэрхэн, сагаахан Зоя басага hамга асараад, Шэмэд нагасынгаа гэртэ түрэ хэхэдэнь, бишье байhан байнаб.
Нэгэтэ Сэдэб ахаймнай «Дружба» гэжэ хюрөөтэй болобо гээшэ. Айл бүхэнэй газаа бүдүүн гэгшын хүхэ хүхюур түлеэн байха. Абгайтаяа хоюулан гар хюрөөгөөр хюрөөдөө болоходоо, hайса бархирдаг hэм гэжэ hанагшаб. Хоногой түлеэ таhалдаг hэн хабди. Харин нэгэтэ Сэдэб ахай гоё хюрөөгөөр гурбан хоногой түлеэ хюрөөдэжэ үгэхэдэнь, ехэ баярлаһанаа мартагшагүйб.
Алеэн хээтэйн гурбадахи хүбүүн Сэрэндондог Дагбаевич гээшэмнай одоол суутай, бэрхэ моришон байhан. Сэдэб хүбүүнтэеэ хурдан хүлэг моридые hургадаг, hоридог, урилдаанда бэлдэжэ табидаг байhан. Һориhон моридынь урилдаанда түрүүлжэ, шанда хүртэдэг, Үльдэргэ нютагайнгаа нэрые холо ойгуур суурхуулдаг байhан.
Сэрэндондог аха залуухан оюутан ябаха үедөө Буряад оронойнгоо бүхы шахуу аймагуудай залуушуулда өөрынгөө hайн тала мэдүүлhэн гээшэ. 1966 оной зун би түрүүшынхиеэ Улаан-Үдынгөө горсад ошожо, ёохор гээшые хараһан байнаб. Тиихэдэ Ага, Түнхэн, Хори, Ярууна, Хэжэнгэ болон бусад нютагуудай залуушуул 4-5 дүхэриг боложо ёохордоо hэн. Тэрэл үдэшэ нагасаяа дахажа ябахадаа, Дашын Булад, Жаншабай Булад, Дугданай Дамби ахатануудай нэгэ зугаа шагнаа hэм.
- Бидэшни биража ёохордохогүйбди, одоол Борбоймнай Сэрэндондог байгаа hаа, ондоо ёохор болохо hэн. Эдэ олон дүхэригшни Сэрэндондогой харааень хараад лэ, дүхэригтөө урижа байдаг юм, - гэжэ хөөрөө бэлэй.
Ехэ юумэ мэдэдэг хүн байгаа. Илангаяа бурхан шажанай талаар, урданай ламанарай намтараар hонирходог, бурханай ном уншадаг һэн. Этигэл, Ногоон ба Сагаан Дара эхын магтаал сээжээр мэдэдэг байһан.
Ашыень харюулха аргатай гүбди?
Нэгэтэ эжы тухай хөөрэлдөөн болоходонь, олон жэлдэ яhанай, үе мүсын үбшэндэ нэрбэгдэhэн, хэбтэриин эжыгээ hайханаар үргэжэ, бөөмэйлжэ гараhан тухайнь hануулхадамни: «Бидэшни эхын аша гээшые харюулжа шадахагүй зон гээшэбди. Бүхы амитад сооhоо хирээгэй гээ hэн гү, али элеэгэй дальбараал эхынгээ ашые харюулhан юм гэжэ бурханай ном соо бэшээтэй. Эхэ шубуун гуужадаг юм, бүхы үдэ нооhониинь унажа, улаан мяхан болошодог. Хордожо, үбдэжэ, батаганаа, хорхойдо барюулха хирэдэнь дальбарааниинь даляараа hэбижэ, үдэ нооhонойнь ургатар hахидаг юм», - гэжэ хэлээ hэн.
Сэрэндондог ахатан малай эмшэн мэргэжэлтэй, үүлтэртэ фермые даагшаар олон жэлдэ амжалтатайгаар хүдэлөө. Олоной түлөө оролдоhон, илангаяа нүгшэhэн зоной буян, сангарил бүтээлсэдэг байhан. Миниингээ Базар хүбүүндэ шэрүүлээд, Үлзытынгөө, Тужынгаа обоонуудта ябадаг hэмди. Харгыдаа мэдэhэн, дуулаhан юумэеэ бидэндэ хөөрэжэ hонирхуулдаг hэн.
- Сэрэндондог ахатанай hонор сээжэдэ урданай юумэн ехээр хадагалаатай. Ага ба Ононоор мори урилдаанда ябахадаа, олон нютагhаа сугларhан моришод хөөрэлдөө дэлгээхэ. Манай ахатан үдэшын наранhаа үглөөнэй наран болотор хөөрэхэл даа, бидэшье унтангүй шагнадаг hэмди, - гэжэ Эрдэниин Эрдэм багаhаа моришониие дахаhан, хожомынь адуушан болоhон хадаа хөөрэжэ байгаа hэн.
Сэрэндондог Дагбаевичтан хоюулаа аргагүй хүндэмүүшэ айл. Наһанайнь нүхэр Норжомо Найдановна олон жэлдэ Үльдэргынгөө зондо кино харуулhан, киномеханик мэргэжэлээрээ амаралтада гаратараа хүдэлhэн. Сэрэндондог Дагбаевичтан аргагүй hайн абгатан, нагасатан юм. Сагhаа урид наhа бараhан аханарайнгаа, дүү хүрьгэнтэнэйнгөө үхибүүдые дүнгэжэ харалсаhан, туhалhан, тухандань хүргэлсэhэн. Сэрэндондог ахатан мүнөө ябаа hаа, 83 наhатай байха hэн. Ахынгаа үхибүүдэй, Арсалан ашынгаа оролдожо, субарга бүтээлсэhэндэ баярлаха, омогорхохо hэн. Норжомо Найдановна үхибүүдэйнгээ, аша зээнэрэйнгээ дунда амгалан мэндэ Улаан-Үдэ хотодо ажаhууна.
Хүндэмүүшэ, элбэг эдеэтэй энэ айлда сай уугаагүй, 15 хүнэгөөр хэhэн жэгнүүртэ жэгнэhэн бууза эдеэгүй хүн Үльдэргэдэ хомор ёhотой. Юундэб гэхэдэ, жэл бүри шэнэ жэлэй найр хэхэ, түрүүшээр газедээр хэһэн туулмагтай, hүүлдэнь ялагар гоё туулмагтай бэлэгүүдые айлшан бүхэндэ хубааха.
ШЭМЭДДАШЫН Сэрэндулма