​​Улас тогтоолгын уг унги

Будёновко үмдэһэн монголшууд - хүршэ гүрэнэй «улайжа» эхилһэнэй гэршэ

(Үргэлжэлэл).

Цырен Нацов 1921 ондо Коминтернын исполкомой шугамаар Баруун Монгол­до эльгээгдэхэдээ, Гада­адын хэрэгүүдэй сайдай удаалагшаар (орлогшоор) томилогдоо һэн гэжэ дэ­эрэ дурдаа һэмди. Энэнь хоёр ушар байдал харуулна: нэгэдэхеэр, Ород талаһаа ерэһэн хүн түрүү тушаалда табигдахагүйнь эли һэн, мүн Россишье хари гүрэнэй хэ­рэгтэ сэхэ оролсохогүй гэһэн байгаа ёһотой (хожомдоо хэлэгдэдэг болоһон «экс­перт революции» гэһэн үгэ һаная).

Буряадай түрүүшын дипломат

Манай һанахада, Комин­терн Ц.Нацовые Баруун Мон­гол руу холын бодолтойгоор эльгээгээ һэн ха: Түнхэн ню­таг эртэ сагһаа Баруун Мон­голтой харилсаатай байгаа, тиимэһээ Нацов «өөрын хүн» гэгдэхээр һэн. Энэ болбол Коминтернын яһала нари­наар арадуудай сүлөөрэлгын хэрэг ударидахаяа оролдо­дог байһанииень харуулна.

Ц.Нацовай Баруун Монго­лой Гадаадын хэрэгүүдэй яа­маниие хүтэлбэрилэлсэһэн, илангаяа РСФСР-эй консу­лоор томилогдоһониинь баһал Коминтернын зүб алхамуудай нэгэн байгаа. Иигэжэ өөһэдын гүрэнтэй болоодүй арадай хүбүүе уласхоорондын харюусал­гата ажалда дэбжүүлхын хажуугаар, хубисхалай хэ­рэг гүрэн түрэнүүдэй хоо­рондохи харилсаа холбоо­ной шатада гаргажа эхилээ бшуу. Ц.Нацов буряад зоной дундаһаа Россиин гүрэнэй хууляар томилогдоһон тү- рүүшын дипломат болоһон хүн гээшэ. Юрэнхы дээ­рээ, буряад зоной дундаһаа гараһан түрүүшын дипло­мат – гүрэниие, засагые түлөөлһэн хүн - Агван До­ржиев юм ааб даа. Түбэдэй «хаан» Далай ламын түлөө- лэгшэ боложо, Россида ерэ- һэн, II Николайтай хоёр дахин хэлсээ хэһэн, уласхо­орондын шатын дипломат байгаа ха юм. Харин Росси­ин засагһаа томилогдоһон түрүүшын дипломат Ц. На­цов болоно.

Ц.Нацов Баруун Монго­лой Правительствада Га­даадын хэрэгүүдэй сайдай удаалагша болоод, сагаан сэрэгүүдэй бута сохигдохо­до, РСФСР-эй консулоор то­милогдожо, Росси Монгол хоёрой харилсаа холбоое да­ажа абаһан гээшэ. Эндэ нэгэ тайлбари дурдаха хэрэгтэй: 1923 ондо РСФСР Монгол­той консульствын шата дээ­рэ түрын харилсаатай болоо һэн, харин посольство 1950 ондол байгуулагдаа һэн.

Ц.Нацов уласхоорондын шатада хожомоо ажаллаһан юм. Коминтернын шугамаар Монголһоо гадна, Солонго­сто ажал ябуулаа. 1927 ондо Тувагай намай ударидалгада байлсаа. Энэ ажал тэрэ үедэ баһал дипломат янзатай һэн бшуу.

Коминтернын даабари дүүргэжэ...

Цырен Нацовай хилын саадахи ажал тэрэл Комин­тернын даалгаһан дай­шалхы даабариһаа эхитэй. 1921 ондо Баруун Монгол руу ороһон сагаантанай үлэгдэлнүүд Монголой ху­бисхалай сэрэгүүдһээ тоого­ороо арба дахин үлүү байгаа. Тиимэһээ Баруун Монголой хубисхалай засаг, сэрэгэй ударидагшад Толбо нуурай дасан соо хүреэлэгдээд, аяар 43 хоног соо тэмсэһэн юм. Ц.Нацовтай хамта Эрхэтэнэй дайн соо суурхаһан Широ­ких-Полянский, мүн Баруун Монголой Сэрэгэй министр, Монголой 1911 ондо эрхэ сүлөө абахадань, хамтын сэрэг ударидажа суурхаһан Хатан Баатар Магсаржаб гэг­шэд баатаршалга харуулһан байна. Ц.Нацов Россиин Ула­ан Тугай орденоор, мүн Мон­голой засагһаа Эрдэни Вачир орденоор шагнагдаһан юм. Эдэнь дайшалхы эгээл дээдэ зэргын шагналнууд һэн.

Ц.Нацовые Баруун Мон­гол руу эльгээхэдээ, Комин­терн Гадаадын хэрэгүүдэй яаманайнь жолоо барилсаха (үнэн дээрээ гол ажалынь) гэһэн хараа бодолтой бай­хын хажуугаар, Хатан Баатар Магсаржабые Унгерн тии­шэнь эльгээбэ гэжэ мэдэһэн хадаа, аргыень оложо, тэрэ­ниие арадай хубисхал тээ­шэ татан оруулха зорилго табиһан байгаа. Баруун Мон­голой Засагта Хатан Баатар Магсаржабые сэрэгэй яама­най хүтэлбэрилэгшэ болго­хо гэһэн даабари Ц.Нацовта үгтэһэн юм (Нацовые 5-дахи Армиин намай һургуулида миил һургаагүй ха юм).

Иигэжэ Ц.Нацов Баруун Монголдо, харин Э-Д.Ринчи­но Үргөөдэ, Сэлэнгэ Сүхын тэмсэлэй зүгтэ өөрынгөө да­абариие эрхимээр дүүргэһэн байха. Энэ хадаа Монголой хубисхалай, мүн Буряад- Монголой республика тээшэ дабшаһан замдашье шиид­хэхы алхамуудай нэгэн гэжэ тоолохо ёһотойбди.

Э-Д.Ринчино Монго­лой Хубисхалай Дайшалхы зүблэлэй дарга (Председа­тель Реввоенсовета), Мон­голой Арадай намай Түб ду­гыланай (член ЦК) гэшүүн байгаа. Ц.Нацов Монголой Арадай Хубисхалта намда ха­рюусалгата зүбшэлэгшөөр, “Социализмын зам” гэһэн сэтгүүлэй эрхилэгшээр ажал­лаа, гадна засагай “Үнэн” со­ниной хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн байгаа. Энэнь Монго­лой гүрэн түрын бата бэхи өөрын шугам барихада, тон хэрэгтэй һэн.

Эндэ Монголой гүрэн түрэ болон тогтохо хэрэгтэ Ники­та Фёдорович Бутухановай (хожомынь Эрдэни Батухан гэгдэһэн) хубитые дурдая. Тэрэ 1921 оной март соо Хя­агтада болоһон Монголой Арадай Хубисхалта намай түрүүшын хуралда хабаадал­сажа, Монголой Саг Зуурын засагта нарин бэшэгэй дар­гын тушаалда һунгагдаһан юм. Хожомынь, 1924-1929 онуудта, Монголой Гэгээрэ­лэй яаман ударидаһан. Тэрэ үедөө М.Горькийтой харил­саатай байгаа.

Ородой хубисхалые Мон­гол руу шэлжүүлһэн (“экс­перт революции”) хүнүүд- най эдэл манай мүнөө дурсаһан хубисхалшаднай бэшэ юм гү гэһэн асуудал га- рахаар юм. Дээрэ энээн ту­хай халта дурдаа бэлэйбди: энэ Монголой хубисхалтай холбоотой тулалдаануудта буряад хүбүүдэй хабаадаһан ушар ямаршье “хубисхалые шэлжүүлһэн” (“эксперт ре­волюции”) ябадал бэшэ – энэ монгол, буряад-монгол ара­дуудай бэеэ даанги байдалай түлөө тэмсэл гээшэ.

Энэ гэхэ үндэһэгүй мүрдэлгэнүүд

Эндэ “панмонголизм” ту­хай заримдаа эрдэмтэдэй (гүрэн түрэнүүдэй харил­саан, хүгжэлтэ тухай бодо­дог шэнжэлэгшэдэй) дун­да зарим һанамжанууд бии болодог. Манай һанахада, энэ асуудал байгаа, байха ёһотой. Гансал “панмонго­лизм” гээшэмнай юун бэ гэжэ тодорхойлогдоогүй. Гайхалгүй, юуб гэхэдэ, “со­циализм” гээшэ юун бэ гэжэ хэн манда аржытар энэ боло­тор харуулнаб?

“Раn” гэһэн грек үгэ “бүхы, бүгэдэ” гэһэн удхатай. Тиихэдээ “панмонголизм” гээшые бүгэдэ монголшууд­та хабаатай юумэн гэжэ ойл­гохоор. Гүрэн түрын удхада оруулхада, түүхэ нэгэнтэй, уг гарбал нэгэнтэй арадуудые нэгэдүүлэн хэлэһэн үгын эхиндэ ороһон хуби болоно. Үнэн дээрээ буряад-монгол, ойрад-монгол, монгол гэ­дэг арадуудай нэгэ үндэһэн тухай хэлэгдэнэ. Теэд 1920- 1930 онуудта “панмонго­лизм” гэжэ ойлгосые гүрэн түрын онсо удхатайгаар хэрэглэдэг болоо юм. Жэ­шээнь, “пангерманизмын” (идейно-политическая док­трина, особо подчёркиваю­щая расовое превосходство народов германской языко­вой группы), “пантюркиз­мын” эхин үзэгдөөд, Турци­да Ататюрк ахалжа буугаа бэлэй (идейно-политическэ хараа шэглэл боложо шадаа һэн). Харин “панмонголиз­мын” олондо ойлгогдохоор бии болохо, политикын шу­гамда орохо ушар байдалшье (түрэл арад соошье, уласхоо­рондыншье харилсаан соо) тодорхоор бэшэ һэн.

Манай гүрэндэ “панмон­голизм” гээшэ засаг бариг­шадай аймхай, үлэмжэ һэргэг тархинууд соо бии болоһон юумэн. Ушарынь гэбэл, Рос­сиин улаан засаг Монголые “улайлгахадаа”, Буряадай эрхим хүбүүдые хэрэглээд, саашадаа Монголдохи улаан засаг бэхижүүлхэдээ, дээдын тушаалнуудта дэбжүүлээд, эсэсэй эсэстэ тэдэнэйнгээ эдэбхижэхэдэ, өөһэдөө ай­шоо ха юм. Юуб гэхэдэ, Япо­ни Манжуурые дайлан аба­ад, Маньчжоу-Го гэжэ гүрэн тогтоогоод, Үбэр Монголые өөһэд тээшээ бүримүһэн татаха нюуса бэшэ зорил­готойгоор шармайн орожо эхилээ. Энэ хадаа 1931 ондо һэн. Тэрээнһээ хойшо СССР Хитадта сэрэгэй зэбсэг ходо үгэдэг болоо. Иигэжэ СССР Япони хоёр дайнай байдалда ороһон шахуу һэн. Уридшье харилсааниинь хатуу байгаа. Хилэ дээрэ шахардуу байдал тогтодог бэлэй. Энэ эсэргүү үень 1939 оной Халхын го­лой тулалдаанда асарһан гэжэ мэдэнэбди.

Энэл хатуу сагта “пан­монголизм” гэһэн ямар­шье энэ гэхэ үндэһэгүй мүрдэлгэнүүд, һэжэглэлтэ- нүүд һүжэржэ, одоол ёһото хардалганай шуһан адхараа ха юм.

һumus.livejournal.com

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).