Д.Сүхэбаатар М.И.Амагаев хоёр Ниислэл хүрээдэ (Улаан-Баатар). 1922 оной июнь
(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарнуудта).
Буряадай эрхим хүбүүдые “панмонголистнууд” гэхын хажуугаар, үшөө “Японой тагнуулшад” гэлдээн болоо. Хэзээнэй эрхэтэнэй дайнай үе һанагдажа эхилээ. “Ангиин тэмсэл (классовая борьба) дүүрээгүй, мүнөө хурсадаха сагынь болоо” гэһэн большевик үзэл бии болоһон ха. Тиимэ хараа бодолой шалтагаан 1930-аад онуудта бии һэн. Юуб гэхэдэ, большевик засагай урдаһаа тэмсэл үнэхөөрөө дэлгэржэ эхилээ. Хүдөөе хамтадхаха (коллективизация сельского хозяйства) гэһэн засагай хэмжээ ябуулганууд гүрэн түрын талаар арсалдаата хараа бодолнуудай хабиралдаанда гал аһаажархёо ха юм. Москвада үнгэрһэн троцкис-зиновьев бүлэглэлнүүдые сүүдлэһэн тухай, тэрэнэй урид, удааньшье Буряадай хэдэн аймагта болоһон зэбсэгтэ хүдэлөөнүүд тухай мэдэнэбди. Засагай түлөө үзэл бодолнуудай тэмсэл байгаа. Энэнь “эрьелдэжэ эреэн боложо, урбалдажа улаан боложо ерэхэдээ”, “панмонголизм”, “японой тагнуулшадые хэһээлгэн” гэгдэһэн аюул буряадуудта асараа бшуу.
«Хариин-өөрын хубисхалшад»
Буряадай эрхим хүбүүд хохидоһон байна. Юуб гэхэдэ, олондо мэдээжэ, түрүү хүнүүдтэ хара һанаатайшуул атаархадаг, хардажа, гүрдэжэ харгыһаань абажа хаяхаяа оролдодог гээшэ. Монголой хубисхалда хабаадагшадай хуби заяан юундэ оһолтой байгааб гэхэдэ, нэгэдэхеэр, тэдэнэр эрдэм ехэтэй, ухаанай болон тэмсэлшын хүсэ шадал харуулһан хүнүүд байгаа. Монголой тэрэ үеын тэмсэлшэд баһал иимэ байгаа юм ааб даа. Зүгөөр яагаашье һаа, буряадууд жэнхэни Монгол соо “хариин хүнүүд” байгаа. Буряад яһанай хубисхалшад 1930-аад онуудта хоёр тээһээнь хашагдаһаниинь эли, иимэшүү “хариин-өөрын хубисхалшад” Россидашье байһан байна.
Буряад хубисхалшад Монголтой холбоотой һаа, “панмонголист” гэгдэхэ, Монгол талада “японой тагнуулшан” болошоходоо, “хүнгэн, хямдахан” байгаа. Буряад тэмсэлшэд сэдьхэлэйнгээ оёорто “панмонголист” байгаашье гэе, теэд үнэн дээрээ Буряадайнгаа бэеэ даанги байдалай түлөө оролдосые гол хараа болгон, урдаа баряад ябаа. “Японой тагнуулшан” яагаашье һаа, байха аргань үгы һэн (энээн тухай Э-Д.Ринчиногой “Великие державы и независимость Монголии”, “Письмо Даши Сампилону” гэһэн хоёр ажал, Ц.Нацовай «Монголия и японский империализм» гэһэн статья маанадта элишэлнэ).
100 жэлэй саана, бүхы дэлхэйн ажабайдалай хубилалтанууд соо, бүхы дэлхэйн түүхын шэнэ хуудаһануудай ирагдажа эхилхэ үеэр Буряад Республика тогтоогдоо һэн гэжэ онсо тэмдэглэхэ ёһотойбди. Энэ үйлэ хэрэг юрэл юумэнэй дүлэн соогуур буряадуудай өөһэдөөшье хүсэд ойлгоодүйдэ болошо- һон бэшэ! Буряадууд ерээдүйнгөө түлөө тэмсэжэ, уласхоорондын удха шанартай агууехэ хэрэгые гүнзэгыгөөр ойлгоод ябаа гэжэ манай дээрэ дурдаһан хубисхалша-тэмсэлшэ хүнүүдэй намтарнууд тодоор аржылгана.
Буруунай бэлшээриһээ гараад...
Буряад арадайнгаа ерээдүй тухай бодомжолһон Доржи Банзаровай “Гэсэрэй” гушан гурбан баатарнуудые ХIХ зуун жэлэй Европын хубисхалнууд тээшэ абаашан хэлэһэниинь дээрэ гэнтэ һанагдаа бэлэй. Баһашье Буряад Республикын тогтоһон ушар бүхы дэлхэй дээрэ боложо байһан юумэнүүдтэй холбоотой гэжэ хэлсээ бэшэ һэн гүбди. Үнгэрһэн ХХ зуун жэл ганса Россиин ажабайдалые хубилгаа бэшэ – бүгэдэ дэлхэйн нюур шарай ондоо болгожорхёо бшуу.
Энэ ехэ бүхэдэлхэйн хүдэлөөнһөө арадайнгаа түлөө тэмсэһэн хүнүүд гээгдэнгүй ябаа, теэд иимэ хурса бодолтойшуулай урда хэзээдэшье аюул тодхор ушардаг байгаа. Буряад хубисхалша-тэмсэлшэд арадайнгаа хүгжэлтые үргэнөөр ойлгожо, буруунай бэлшээриһээ гадуур бодото ажалаа ябуулха гэһэн зүб хараа бодолтой болоо һэн. Тиимэһээ Зүүн зүгэй арадуудай тэмсэлээр һонирхожо, тэдэнээр харилсаа холбоотой байха ёһотойбди гэжэ досоогоо баталаа юм ааб даа.
Иимэ хараа бодолые хэд баримталһан бэ гэхэдэ, нэн түрүүн М.Амагаев Ц.Нацов хоёр. М.И.Амагаев Улаан профессурын дээдэ һургуули дүүргээд, 1932 ондо ЛИЖВЯ-гай (Ленинградский институт живых восточных языков) директорээр томилогдоо. Гүрэн түрын мүнөөнэй ажаябуулгын кафедрын (кафедра текущей политики) ударидагша һэн. ЛИЖВЯ түүхэ, хэлэ бэшэгэй эрдэм шудалха мэргэжэлтэдые, экономистнуудые, гүрэн түрын асуудалнуудаар, хэлэнүүдэй хоорондын оршуулгануудаар зүбшэлэгшын үүргэ засагай газарнуудта даалсажа ябаха хүнүүдые бэлдэдэг байгаа. М.Амагаев Тувагай болон Хитадай коммунис намуудай харюусалгата ажалшадаар хэлсээ хэхээр хэдэн дахин тиишээ ошожо ерээ. “Материалы по экономике МНР”, “Экономический очерк современной Тувы”, “Очерки революционного движения в Монголии» гэһэн томо ажалнуудые бүтээгээ.
Ц.А.Нацов Монголой болон Тувагай арадай сүлөөрэлгын тэмсэл, хубисхалта намуудай болон залуушуулай хүдэлөөн тухай 50-яад хүдэлмэринүүдые “Новый Восток”, “Коммунистический интернационал», «Хозяйство Монголии» болон бэшэшье сэтгүүлнүүдтэ толилуулһан юм. Эдэ ажалнуудай тон томонуудынь “Тувинская Народная Республика”, “Монголия и царская Россия» болоно. Ц.Нацов тэрэ үеын гурбан гүрэндэ ажаллаа. Коминтернын зүгһөө - Солонгосто, тэрэл шугамаараа Тува эльгээгдэжэ, засагай зүбшэлэгшөөр томилогдоо. Мүн Монголой засагай, намай, залуушуулай нэгэдэлэй ажалшан байгаа.
Эдэ хоёр тэмсэлшэдэй жэшээ дээрэһээ хараад үзэхэдэ, буряад хубисхалай ажал ябуулагшад олонхи муу һанаатанда “хэмһээнь хэтэржэ байна” гэжэ ойлгогдоо.
Атаа мэеэн дундуур
М.И.Амагаевай Коминтернын һонирходог Зүүн зүгэй арадуудта эльгээгдэхэ арадай сүлөөрэлгын тэмсэлшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуулиин - ЛИЖВЯ-гай ударидагша болоод байхада, Ц.Нацов уласхоорондын коммунис хүдэлөөнэй нэгэ харюусалгата харгыда гараһан байна.
1927 ондо Коминтерн Ц.Нацовые Уласхоорондын Ленинэй дээдэ һургуули эльгээһэн юм. Энэ һургуули коммунис хүдэлөөнэй ажал ябуулагшадые бэлдэдэг һэн. Тус һургуулиин һүүлдэ Монголой Арадай Хубисхалта намай инструкторай (зүбшэлэгшэ бэшэ) харюусалгата ажалда эльгээгдээ. 1932 оной хабар энэл дээдэ һургуулиингаа аспирантурада һуража эхилээ. 1935 ондо аспирантураяа дүүргээд, эндээ доцентээр хүдэлжэ, үшөө кадрнуудые мэдэхэ таһагые ударидажа эхилбэ. Энэ ажалһаа гадуур Профинтерндэ нэгэ тушаалда томилогдоо. Иигэжэ коммунис намай – залуушуулайшье, профсоюзуудайшье - ажалые һайн мэдэхэ хүн болоод байгаа. 1936 ондо Тувагай Арадай Хубисхалта намай зүбшэлэгшөөр эльгээгдэбэ. Тува (мүнөө Тыва Республика) тиихэдэ Монгол мэтэ бэеэ дааһан гүрэн һэн бшуу. Нацов Түб Азиин хоёр гүрэндэ коммунис хүдэлөөниие хүтэл- бэрилэлсэжэ, дүршэл ехэтэй хубисхалшадай тоодо ороһон гээшэ. Эндэ Болгариин Г.Димитров, Финляндиин Куусинен гэгшэдэй СССР-тэ ямар нэрэтэй, түрэтэй хожомоо ябаһаниие һаная; уласхоорондын үндэр хэмжээндэ Амагаев Нацов хоёр гарашана аа гү гэжэ «һанаата болоһон хара сэдьхэлтэйшүүл” ойлгосотой.
Ц.Нацов тухай Тувада һайнаар дурдагдадагыень бидэ, Буряад Республикын 60 жэлдэ дашарамдуулагдаһан эрдэмэй болон соёлой талаар Сибириин республикануудаар олониитын холбоо барисаа баталһан экспедициин гэшүүд, Кызыл хотодо гүнзэгыгөөр мэдэрээ һэмди. Ц.Нацовай барюулһан Тувагай арадуудай ордон гэжэ хоёр дабхар байшан республикын музейн дэбисхэр дээрэ гол һуури эзэлээд, ербыжэ байгаа бэлэй.
Дүтын арадуудай дүхэриг
Буряад-Монголой хубисхалшад социал-демократ (саашадаа коммунис) үзэлдэ жэл ерэхэ бүри абтажал байгаа юм ааб даа. Теэд тэдэнэрэй иимэ замаар ошоһониинь түрэл, дүтэ арадуудай анханай холбоонһоо (историко-культурные связи) ехэнхидээ дулдыдаһаниинь арсашагүй. Монгол угсаатанай холбоон ойлгосотой, тиихэдэ тува, буряад-монгол, монгол, ойрад-монгол арадуудай дүтэ үзэл бодол баһал ойлгосотой. Жэшээнь, тува зоной түүхэ энэниие гэршэлнэ: Монголой Республика Тува Республика хоёрой хилэ дээрэхи Тувагай баруун-урдахи райондо ябахадаа, Монголдо байна гүб, али Тувада байна гүб гэхээр ха юм. Баһал Буряадай Ахада гү, али Тувагай Жойгондо байна гүб гэхээр лэ. Эртэ сагһаа эндэхи зон хоорондоо ябалсажал, аралжаа наймаагаа, агнуурияа, аршаангуудтаа амаралгаяа нэгэдхэн, нүхэсэжэл байгаа гээшэ. Түнхэнэй национальна парк тогтоожо байхадаа, Тувагай Тоджиин парктай холбоо барисаатайгаар ажаллаха ёһотойбди гэжэ Москвада хэлэгшэ һэм.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
mus38.ucoz.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба