915
Коронавирусай «хаалтада» һууха үедөө балшар наhанайнгаа уршагта ябадалнуудые дурсахыень сүлжээ холбооной нүхэдтөө дурадхааб. Энэ уряаемнай олон зон дуратайгаар хүлеэн абажа харюусаа. 30-40 жэлэй саана болоhон үйлэ хэрэгүүд тухай дурсалганууд мартагдантаhан байдал hануулна. Мэдээжэ эрдэмтэн Оюна Доржигушаева энэ үүсхэлыемнай дэмжэжэ: «Заатагүй бэшэхэ хэрэгтэй. Бидэнэр юрын буряад байдал өөрын нюдөөр хаража, тэрэнэй hандаржа, шэнээр байгуулагдаха саг үзөөбди. Һонирхолтойгоор найруулжа шадаха зоной богонихон рассказ-дурсалгануудаа бэшэбэлнь, саашадаа уран зурагаар шэмэглэн хэблэхээр ха юм. Булат Молоновые багаhаань мэдэхэ hэн тула тэрэнэй бүтээлнүүдые би hонирхон уншанаб, геройнуудыньшье намда дүтэ. Тэрэнэй зохёолнууд соо юрын буряад айлай ажабайдал, гурим, ёhо заншал тухай хөөрэгдэнэ».
«Амтатай» мүльһэн
Бага наhан тухайгаа дурсалга эгээл түрүүн сэтгүүлшэн Норжима Цыбикова толилhон байна: «Багадамни намайе ходо баабай, эжыдэмни Загустай эльгээдэг байhан. Тэрэ сагта уhа асарха гээшэ ехэл орёо hэн, үбэлдөө мүльhэ шэрэхэ. Тэрэнээ хорёогой захада тусхай наар дээрэ обоологшо һэн. Эжымнай эрилтэ ехэтэй, шанга абаритай хүн һэн - хамаг ажал гуримтай, саг соогоо хэгдэхэ ёhотой. Бидэнэрые, табан аша зээнэрээ, наадуулхаяа гаргаад, өөрөө газаахи ажалаа хэхэ. Мүльhэнэй ойро хүрэхыемнай хорихо, харин тэрэнь наранда бриллиант мэтээр ялалзахал даа. Саашань юунэй болоhониинь ойлгосотой... Хэлыемни мүльhэнhөө хобхолхо хэрэгтэ олон зон хабаадаа hэн».
Энэ толилолгын удаа сүлжээ холбоондо хамаарагшад багадаа hонюушархаһаар суурга, hүхэ, шарга, мүльhэн болон бусадшье юумэнүүдтэ хэлээрээ няалдажа туршаhан тухайгаа мэдүүлээ.
Аба хайдаг
Ширапов аба хайдаг тухай багынгаа дурсалга толилоо: «Аба хайдаг гү, али зэгэтэ аба hануулhан үйлэ хэрэг тухай hанаха ганса хүн байжа магадгүйб. Минии багада юундэб даа олиггүй олон зайгуул, зэрлиг нохойнууд ябагша hэн. Тэдэниие үсөөлхэдэшье, туhа болохогүй. Хойто ойhоо hүрэг нохойнуудай добтолон орохые hанадагби. Хонишод үйлын хараалтай ушарха. Тэдэ нохойнууд хонидыень хюдадаг байгаа ха юм. Тиигээд нэгэтэ Худанай, Хэжэнгын хонишод сугларжа, аба хайдагта гараа. Буунуудые бариhан эрэшүүл мори унаад, гэнжэ татажа, олон тоото нохойнуудые нэгэ газар суглуулаад тойрожо, буудажа эхилээ hэн. Би хоёр мөөртэй тэргэдэ уяатай hуугааб. Хүгшэн эжымни жолоодожошье, буудажашье байгаа. Бүүр-түүр hананаб, тиигээдшье энэ ушар мартагдадаггүй».
Хүгшэн эжын захяа
Хүгшэн эжынгээ сэнтэй hургаал заабари мүнөөшье болотор мартаагүйб гэжэ Цырен-Дулма Базарова хөөрэнэ: «Табатай байгааб. Үбэл. Хүгшэн эжытэеэ газаа гарахаяа түхеэрнэбди. Даарахаар бэшэ гү гэжэ намайе шалгаhанайнь удаа одоол ой тээшэ шэглэбэбди. Нюдэ hаргама сагаан саhан, үндэр хүр хаяатай... Хүгшэн эжы бургааhа баряад, саhан дээрэ шандага, тугас шубуудые зурана. Ямар гоё байгаа гээшэб! Минии ажабайдалда хүгшэн эжымни ехэл нүлөөлөө. Намайе үлүү гаратар эрхэлүүлжэ, өөгшөөжэ байгаагүй, XIX зуун жэлдэ түрэhэн бүхы буряад эхэнэрнүүдтэл адли. Теэд үлүү шангаржашье байгаагүй. Гэртээ ородоор дуугархадамнил зэмэлдэг hэн. «Түрэhэн хэлэеэ хэзээдэшье бү марта. Миниишье, бусадшье түрэлхидэйнгөө алтан дэлхэйтэй хахасахада, түрэл хэлэншни шамтаяа үлэхэ. Шинии үлгы гээшэ, ойлгоо гүш?» - гэжэ намда хэлэдэг байгаа. 60 жэл үнгэрөө, хүгшэн эжымни иигэжэ захиһаар».
Арадуудай эб найрамдал
Наталья Тютрина: «Минии хүгшэн эжы буряад яhанай бэшэ. Голhоо шаргаар мүльhэ шэрэжэ, хүйтэн нүхэндэ (погреб) оруулагша hэн. Черемховодо ажаhуудаг байгаа. Харин балшар болон залуу наhандаа Алзамай шадар ургаhан. Тэндэнь буряадууд, ородууд, татаарнууд эбтэй эетэй ажаhуудаг hэн ха. Ородооршье, буряадааршье хөөрэлдэжэ шададаг, эб нэгэн ажаhууhан үбгэ эсэгэнэрhээ жэшээ абаха хэрэгтэй. Тэрэ үедэ хүнүүд бэе бэеэ хүндэлдэг, сэгнэдэг байгаал даа».
Хүдэлмэри хэжэ хүмүүжэһэмди
Светлана Шойнжонова: «Манай үеын үхибүүд (ахашье, оло дүүшье хүнүүд) уhа шэрэхэ уялгатай байгаабди. Айл бүхэндэ үхибүүд үбэл, уhагүй сагта, мүльhэ шэрэхэ, хадагалха ажалтай hэн. Бидэ Анаа дасанда байдаг байгаабди. Нэгэл газарhаа бүхы зон мүльhэ абадаг бэлэй. Бүлэ бүхэндэ минии наhанай хүбүүд айлай ехэнүүд байха, харин би гансаараа айлай ехэ басаган ябааб. Хүбүүдэй уhанда ошохо саг адуулжа байхаб. Суглархадань лэ, гүйжэ гарахаб. Иимэл оршон бидэнэрые ажалша, хүдэлмэришөөр хүмүүжүүлээ... Мүльhэндэ хэлээрээ няалдаагүй хүн олдохогүй бэзэ. Хорюултайшье hаань, хуул туршаhан байхабди».
«Ороолон»
Цырен-Дулма Базарова: «Манай балшар наhан эгээл гоёор үнгэрөө. Дүрбэтэй байхадаа, түрүүшынхиеэ аба эжытэеэ үбhэндэ гараһанаа һананаб. Тэдэмни үбhэ сабшана, би сабшаланай захада, хуhан мододой хажууда наадажа hуунаб. Гэнтэ үдхэн ногоон сооhоо аймшагтай «ороолон» hүрэжэ гарашаба! Дээрэ hүрэхэ гээшэнь! Би хуугай табибаб. Минии хашхархада, аба эжы хоёрни хажуурнуудаа хаяад: «Юун болооб? Юунhээ айгаабши?» - гэлдэhэн юумэнүүд гүйлдэжэ ерэбэ. Би «баха» гэжэ мэдэхэшьегүй, хэлэжэ шадахашьегүй, үбдэглөөд, дүрбэн мүсөөрөө тулажа дэбхэрхэдээ: «Иимэ аймшагтай юумэн собхороо», - гэбэб. Тиигэжэ hургуулида оротороо шахуу: «Цырендулма, харуула даа, хэн шамай айлгааб даа?» - гэхэдэнь, айлшадай урда энэ үйлэеэ харуулхаб».
Түмэр тэргын һайханда...
Светлана Гончикдоржиева: «Минии хүгшэн эжы хонишон ябаа. Һуурин руу ошохо болоходоо, гоёлойнгоо хубсаhа үмдэжэ, мориёо тэргэлхэбди. Гүйдэл дундаа мориной турьяан, огторгойдо булжамуур шубуунай жэрьеэн, тэргын ханхинаан... Ондоо юун хэрэгтэйб! Автолавкын ерэхэдэ, ехэ гэгшын баяр болохо! Ямар амтатай прянигууд байгша hэм бэ!».
Мүльһэнэй сарай
Андрей Сайбанов: «Тоонтомни Нүхэдтэ. Үбэл зунгүй саhа бороо элбэгээр ородог газар. Тэндэл hүүлшынхиеэ түлеэ ябталха, мүльhэ обоолхо сарайнуудые харааб. Зундаа, үбэлдөө түлихэ түлеэгээ обоолдог сарай доро мүльhэнэй сарай байгша hэн. Мүльhэ сабшажа, түлеэнэй сарай доро обоолхо. Зундаа худагуудһаа уhа уухын аргагүй, хужартай болошодог hэн».
«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан балшар наhан тухайгаа богонихон рассказ-дурсалгануудые бэшэжэ эльгээгыт гэжэ уншагшадтаа хандана. Эрхимүүдынь «Дулаахан дурсалганууд» гэhэн гаршаг доро сониндо толилогдохо.
Сониной редакци
