​Эрын эрдэмэй эгээл ехыень эдлээ

Мориндо хорхойтой Виктор Жигжитов

Хори аймагай Баян Голдо Виктор Сампилович Жигжитов гэр бүлөөрөө адуу малаа үдхэжэ, ан-бун ажаһууна. Энэ хүмнай бүхы Буряадтаа гүйгөөшэ моридоороо мэдээжэ юм. Сурхарбаанда, «Алтарганада», Хамбын наадануудта тэрэнэй морид зулай барин ерэһэн лэ байдаг. Хайшан гэжэ иимэ үндэр амжалтануудые туйлана гээшэб гэжэ һонирхобобди.

Эмниг мори ургалжа, уудам талаараа һалхинтай урилдан гүйлгэхэ гээшэ буряадуудай шуһан соо байдаг лэ даа. Эртэ урданһаа эрын гурбан нааданда мори урилдаан ородог гээшэ. Ямаршье найр наадан мори урилдаагүйгөөр болодоггүй байһан. Морин эрдэниеэ хүндэлжэ, түрүү ерэһэндэнь, соло дуудадаг. Гүйгөөшэ моридые унаган байхаһаань танин шэлэжэ һургаха, бэлдэхэ, һорихо гээшэмнай эрын юһэн эрдэмэй эгээл ехэнь гэжэ тоологдодог. Баһал ганса эрдэм бэшэ, харин туйлай ехэ ажал гэжэ ойлгоё. Табияа тэмдэглэһэн Виктор Сампилович дуратай хэрэгээ наһанайм хэрэг гэжэ эсэшэ сусашагүйгөөр хэжэл ябана. Урилдаанай моридые үдхэхэ хэрэг тиимэ ехэ олзотойшье бэшэ. Ганса энэл хэрэг даажа ябаха гээ һаа, юушье бирахагүйш гэжэ Виктор Сампиловичай ажахые хаража ойлгохоор. 

Жэншэдгүй байра байдал

Гэр барааниинь, дал дамхуунууд, хашаа хүреэнүүдыньшье хуу няд байтар баряатай. 

- Улаан гараараа юунэйшье урда орохогүйш, бүхы ажалаа техникын хүсөөр хэнэбди. Шабааһа шэбхэеэшье трактораар түүжэ арилганабди. Тэрээгээрээ сабшалангаа, хахалдаг газараа үтэгжүүлнэбди. Химиин үтэгжүүлгэ юрэньшье хэрэглэдэггүйбди, - гээд, үндэр ханануудтай хонидойнгоо, үхэрнүүдэйнгээ, адуунайнгаа байрануудые харуулба. Тиимэ үндэр үргэн байрануудые түмэр ехэ хүрзэтэй МТЗ трактораар шууд арилгажархина. Мүн үбһэ, зелёонхо тараахадаа, баһал түмэр хүлэгөө хэрэглэнэ. Харин гүйгөөшэ моридой байрануудые багахан трактораар сэбэрлэнэ. Мүнөөнэй хариин багахан тракторнууд ехэ шуумар юм байна, багашаг байранууд соогуур эрьелдэхэдээ тон бэрхэ. 

- Түлеэгээшье тэбэрижэ, шэрэжэ ябадаггүйбди. Техникын байһан хойно юундэ нюрга һээрээ зобоохо юм. Шадахал хэрэгтэй. Теэд лэ һайн мэргэжэлтэ трактористые олохонь, илангаяа хуряалгын үедэ хүндэ болоо, - гэжэ голхорно. 

Байрануудынь, гаражынь дулаасуулагдана. Үшөөл һайжаруулхаяа шэнэ котёл табюулжа байна. Адуу малаа уһалха утаһаа ута ехэ жоолоб тодхонхой. Дала-наян толгой бодо мал нэгэ доро уһалха аргатай. Үбһэ тэжээлэйнь үргэн ута хорёо хаража гайхабабди. Хэды ехэ үбһэ тэжээл бэлдэгдэнэб - үбэлжэлгын хаһа дүүрэтэр хэдые эдюулээ гээшэб! 

- Бургааһа арилгажа, сабшалангаа яһала үргэдхөөбди. Тиигэжэ хүрэхэ үбһөө абанабди. Табин гектарта зелёонхо таринабди. Иимэ бүдүүн хоолгүйгөөр яажа адуу мал үбэлжүүлхэбши. Үбһэ тэжээл бэлдэхэ хүсэд дүүрэн техникэтэйбди, - гэжэ харуулба. Гэнжэтэ хоёр «ДТ», «Беларусь», «Т-40», «Т-25» тракторнууд бүхы хэрэгсэлнүүдтэеэ, үбһэшэдэй байрлаха вагон-байра бэлэн байна. 

- Теэд лэ һайн тракторист олдохоёо болёо, - гэжэ баһа дабтаба. – Мухарихадань мухарюулаад лэ, саашаа юуншье боложо байг, тоохо юумэ үгы даа. Нэгэхэн хаһада техникые «дон-добуундань» хүргэжэрхихэ. Тиимэһээ запчастьнууд олоор хэрэгтэй болонол даа. Хажуугаарнь тоһо түлишын сэн дээшэлжэл байха даа. Үбэлдөө хуурай хохюур асаржа, түлеэ бэлдэжэ худалданабди. Тиигэжэ баһал бага ехэшье һаань, тоһо түлишынгээ мүнгэ олонобди. Иигэжэ арга мүрынь олоогүйдэ аргагүй. - Хажуугаарнь гахай, туулай мэтын амитадые тэжээнэбди. Тахяа, индюк шубуудые барилсанабди, - гэжэ гэрэй эзэн эхэнэр Ия Борисовна хөөрэнэ. 

Моришоной омогорхол

Эгээл дуратай хэрэг тухайгаа Виктор Сампилович омогорхолтойгоор хөөрэнэ. Булта моридынь заводской болон республиканска паспортнуудтай. “Жэшээлхэдэ, Аделаида – ород үүлтэрэй хатарша зургаатай гүүн Шиилхэһээ абтаһан. Суута Арбалет Акапулька хоёрой унаган. Марципан – ород үүлтэрэй хатарша азарга Александровска заводһоо асарагдаһан. Челнок - Злынскэ мориной заводһоо, Лот – Краснодарай, - гэжэ паспортнуудынь дэлгэжэ хөөрэбэ. - Энэ Филиие харыт даа – газаагаа буряад аад, досоогоо Мерседесэй мотоортой”, - гэжэ хүхинэ. 

Ия Борисовна: «Ехэ үхибүүднай далияа ургажа ниидэнхэй даа. Мүнөө одхон Тамирнай яһала бэрхэ шодоог болоо. Хэдэн урилдаанда түрүүлээ», - гэжэ омогорхоно.

- Өөрөөшье гүйлгэнэб. Даб гээд һайн шодоог болохо хүбүүд олдодоггүй. Хүдөөдэ залуушуул тогтоногүйл даа. Хэзээ байдал һайжарха юм даа, - гэжэ Виктор Сампилович мэдүүлнэ. 

Баяр омогорхолой хажуугаар Виктор Сампилович хүндүүлхэй асуудалнуудаа табина. Тэрэ олон урилдаануудта хабаадажа, түрэл аймагайнгаа нэрэ солые дуудуулха гэнгүй яахаб! Теэд аймагай ноёд сайдууд ойлгохо хэбэргүй байдаг гэжэ голхорно: 

- Обёосойшье мүнгөөр туһалха гү гэхэдэ, үгы. Тэрэшье гэжэ даа, малай эмшэд һэргылэлгын гү, али алибаа хэрэгтэй тарилга табижа үгэхэгүй даа, тэрэ саарһа дансашье үгэхэгүй гэжэ туладаг. Республикын управленидэ хандаха хэрэг гараа һэн. Ушар иимэһээ ондоошье аймагуудай түлөө урилдадагби. Һайнаар хандахадань, юундэ туһагүй байхабиб! Тиигээдшье мориёо бэлдэжэ-бэлдэжэ, миин орхижо болохогүй. Гүйгөөшэ морин урилдаанда хабаадаагүй болбол, муудажа, “уруу духа” болодог.

«Мори урилдаашадай эблэл – федераци Буряадтамнай бии ха юм, таанадай талые харалсагшагүй юм гү?» - гэхэдэ: «Хүнүүд тэрэ эблэлдэ орожо үгэдэггүй юм. Олон зон эбтэй байбал, һайн ааб даа, хэлэһэншье, бэшэһэншье һанамжа дурадхал хүндэтэй байха байгаа, - гэжэ Виктор Сампилович голхорно. - Тиигээд лэ хэды соо ипподром үгы байна гээшэбибди. Мүнөө Ивалгада урилдаанай үнгэрдэг газар хатуу хүрьһэтэй, моридой туруун, хүл ядарна». 

Эмнэхэ аша туһа 

Жигжитовтэн үшөө нэгэ үүсхэлээ харуулба. Мори үдхэжэ байһан хадаа хүсэд дүүрэнээр хэрэглэхэеэ оролдоно. Иппотерапигаар хүнүүдые эмшэлхэ түсэбтэй. Тиимэ арга мүнөө ехээр хэрэглэдэг болоо ха юм. Виктор Сампилович Ия Борисовнатаяа тусхай һургуули гараһан үнэмшэлгэтэйшье.

Дээрээ һэрюун таһалгатай зохидхон гэр барижа, хэдэн унтари түхеэрһэн, телевизор табиһан байна. Эндэ ерэгшэд ганса амарха бэшэ, холисогүй сэбэр эдеэ хоол эдижэ, ундалжа, сэбэр агаарта морёор сэнгэжэ, һанаа сэдьхэлээ тэгшэлжэ, үбшэ хабшанһаа һалаха аргатай болохо. Тэдэниие сэнгүүлхэ яһала ехэ газар гэрэй ойрохоно хорёологдоһон байна. Тиимэһээ ажабайдал, бүхы арга эндэ байгуулагданхай. Теэд Жигжитовтэндэ иимэ буянта ажал ябуулха сүлөөнь үгы. Түхэреэн жэлдэ ажалтай тула хүшхэрхэгүй байна. Мүн холо ойро мүрысөөнүүдтэ хэдэн хоногоор ошохо. Адуу мал хараха ажалша бэрхэ хүнүүд хүдөөдэ ехэл дуталдана гэжэ тэдэ сүхэрнэд. Харин тэдэнэй ажабайдал харахада, хотын ямаршье болбосон түхэлтэй байраһаа үлүү. Үшөө юун хүндэ хэрэгтэй юм даа...