​Баатаршалгань мартагдахагүй

Түбэд эмнэлгын атласай хэһэг

(Үргэлжэлэл)

Һөөнын Шиираб ламбагай үнөөхи атласаа абаад, Сүүгэл дасанаа зорижо, ябагаар бусажа ябахадаа, нэгэ айлда хүрэхэдэнь, эхэнэрынь хүнгэрхэ болоод, ами табижа, үхэдхэн унажа байба. Ламбагай тэрэ эхэнэрэй hудал барижа үзөөд, гэрэй эзэнһээ шүбгыень эрижэ абаад, hайса бусалгажа арюудхаhанай hүүлээр эхэнэрэй гэдэhыень эльбэжэ үзөөд, тэрэ шүбгөөрөө хадхажархиба. Уданшьегүй тэрэнь ами оробо. Шиираб ламбагай ойлгуулжа хэлэхэдээ, хээли соохи хүүгэн эхынгээ улаан голые шанга адхаад, шуhан hудалыень бажууhанhаа боложо, эхэнь үхэдхэн хэбтэжэ байгаал даа. «Хээли соохи хүүгэнэй гарыень оножо хадхахадамни, hудалынь табигдажа, ами оробо гээшэ», - гэжэ хэлээ ха. Тэрэ айл хүл дээрээ хүдэлжэ, ехэ баярлан, Шиираб ламбагайда мори бэлэглэжэ, унаа залгуулжа үгөө. Иигэжэ тэрэ хүл амарханаар хүрэхэ газартаа хүрөө һэн ха.

Эмшэ ламын эди шэди

Һөөнын Шиирабай Шэнэхээндэ hаатажа байха үедэ бэлэй. Балаганск нютагһаа гарбалтай Шабхаевтанай залуухан хүбүүн хүндөөр үбшэлөөд, ухаа мэдээгүй hунажа хэбтэбэ. Аргаяа алдаад, айжа мэгдэжэ байһан аба эжынь үгэhөө ойлгоходо, хитад, монгол, европын эмшэдые залажа үзүүлхэдэнь: «Удахагүй, 4-5 сагhаа саанатахагүй ами табихаяа байна, манда эдэгээхэ арга үгыл даа!» - гэжэ хэлэһэн байба. Харин тэдээнэйдэ hаяхана ороhон Далайн Согто өөртэйнь суг Хайлаарта эмэй хэрэгсэл бэлдэхээр ерэhэн Һөөнын Шиирабые залажа асарба. Тэрэнь hунажа хэбтэhэн хүбүүнэй hудалыень барижа үзөөд, эмэй жууза сооhоо ори ганса боолтотой эм гаргажа: «Шүдыень гэмтээнгүй, амыень заалажа үзэгты, эм хүртөөе», - гэбэ ха. Иигэжэ эм уулгаад, ламбагай хэлэбэ: «Бололгүй хурса хоол эдиһэнhээ боложо, аймшагтай түргэн санха хүрөөд байна. Юу эдеэ hэн хаб?» – гэхэдэнь, эжынь: «Хүндэлэлгын сайлалгада уряалаар ошоод бусахадаал, энэ болоол даа. Юушье эдиhыень мэдэнэгүйб», – гэжэ hулаханаар харюу үгэбэ. Байд гээд, хүбүүн мэдээ оробо янзатай. Тиигэхэдэнь баhа нэгэ тун эм уулгаба. Удангүй бэень тэниижэ, бүри эдэгэхэ тээшээ болобо. Шабхаевайхи узуургүй ехэ баярлажа, сайлалга хэжэ, эмшэдые хүндэлбэ. 4-5 сагhаа саанатахагүй ами табиха гэжэ дүн үгэгшэ тэрэ эмшэнииешье сайлалгада баhа залаа. Тэрэнь европын маягаар эмшэлдэг эрдэмтэй, мэргэжэлтэй эмшэн байгаа. Хоёр ехэ эмшэд уулзажа ярилдаад, европын эмшэн Һөөнын Шиирабһаа: «Юрэдөө, танай заhажа, эдэгээжэ шадахагүй үбшэн байдаг юм гү?» – гэжэ асуухадань: «Яра түмбүү (сифилис) эдэгээжэ бирадаггүйб, бэшэ үбшэ аргалжа туршаха хүн байхаб», – гэжэ харюусаа гэнэ. Тэдэ хоёр эмшэд ехэ хүхюугээр ярилдажа, эрдэм шадабарияа андалдажа, бэе бэеэ ойлголсобо. Үглөөдэрынь Шиираб ламбагай яра түмбүү аргалдаг тарилгада hураад, эм, тарилгын машина болон ондоошье хэрэгсэл нүгөө эмшэнhээ хүлеэжэ абаа бэлэй. Өөрөөшье эмэйнгээ хүл тооложо, яажа бэлдэхэб гэжэ заагаад, абажа ябаhан түбэд эмhээ горитойхониие хубаалдаба.

Һүүлдэ Сүүгэл оршон, Буряад оронойнгоо газарнуудта яраар үбшэлhэн гү, али тахал үбшэндэ нэрбэгдэhэн зониие тэрэ эмшэнhээ hураhан аргаараа (улаан эм, Гер­маниин салибирцан эм) тарижа эдэгээдэг болоhон гэдэг. Үшөө нэгэ иимэ ушар болоһон юм. Б. Цынгу­евай эжын нюдэниинь муудажа, хараа алдаhан байгаа. Тиихэдэнь Һөөнын Шиираб ламбагайе залажа, эжыгээ үзүүлбэ ха. Ламбагай ню­дыень шалгажа, хараагүй болоhон үбшэнэйнь түүхые ойлгоод, үзэмэй шэнээхэн үрил эмүүдые залаба ха. Б. Цынгуевай эжынь нэгэ үбэлдөө алдангүйгөөр заабари ёhоорнь эмынь уугаад, түрүүшээр наранай туяа харадаг болоо. Тиигэhээр хүнэй, юумэнэй дүрсэ обёордог болоһоной һүүлдэ hайн боложо, уг янзадаа ороо. Хүүгэдэйнгээ хубсаhа хунар­шье оёдог боложо, нюдэнэйнь хараа hайжарhан янзаараа үтэлөө һэн ха.

Дулаахан дурсалганууд

Гэлэг-Нима ламбагайн яриhанһаа. Һөөнын Шиираб лам­багай нэгэтэ шабитаяа аялжа ябатараа, нэгэ сагаан юумэ хараад, ойртожо ошоходонь, сагаан бүд хүүдэй (үхэһэн хүниие хэжэ хүдөөлүүлдэг сагаан бүд тулам) соо hаяхана табигдаhан хүн байгаа. Нэгэ хэhэгтэнь халта шуhан нэбшэhэн байһыень обёоржо харамсаараа, ламбагай: «Һүй, амиды хүн, түргэн хүүдэйень задала!» – гэжэ шабидаа хэлэбэ. Шабинь тэрэ дорохоноо за­далжа харахадань, нэгэ хүнгэрхэ шахаhан эхэнэр хүхэржэ унаhан бай­гаа.

Шиираб ламбагай түргэн гэг­шэ тэрэнэй нэрэгүй хурганайнь үндэгэ хадхажархиба. Эхэнэр аалиндаа ами орожо, юунэй бо­ложо байһыень гайхажа: «Би... би хаанабиб? Юун боложо байнаб?» – гэжэ ээдэлдэжэ байжа асуугаад, хүүдэйнгээ бүдөөр бэеэ халхал­хые оролдоно. Шиираб ламбагай: «Танай хээли соохи хүүгэн хүйhэеэ таhа бажуухадань, та хүхэржэ унаалта даа, тиихэдэтнай зон үхөө гэжэ бодоод, эндэ табяа гээшэ юм ааб даа. Гэртэтнай ошохом­най гү?» – гээд, шабиингаа гадар хубсаhыень тайлуулжа, эхэнэртэ үмэдхэжэ бодхоод, ябахые заб- дахадань, тэрэнь гэдэhээ үбдэжэ атиралдаад, холо ябажа шадангүй, хүнгэрхэ янзатай болобо.

Ламбагай өөрөө hахижа үлөөд, шабияа энэ эхэнэрэй гэрыень түргэн бэдэрэ гэжэ ябуулба. Тэрэнь гүйhөөр, хүтэл дабаад харахадань, нэгэ айл байһан аад, хонхо дамаари дуугаржа, ном уншажа байгаа ян­затай байба ха. Түргэн тэрэ айлда гүйжэ хүрөөд, нохойн хусаха дуугаар хүн угтажа гарахадань, тохёолдоhон ябадалаа болон багшынгаа захяае дуулгаба. Дэлэгэй Санжынхи гэжэ айлай эхэнэрынь hаяхана наhан болоод, юрөөл уншажа байба. «Юун наhа бараа гэнэбта? Түргэн, түргэн! Энэ хүтэлэй саана амиды байха мүртөө, хүнгэрхэ гэжэ байна. Яараг­ты! Эхэ, хүүгэдэй хубсаhа, хушалга абаад, тэргэ унаатай түргэн ошог­ты!» – гэжэ шаби лама захирба ха. Энээнииень дуулахадаа, гэртэ байг­шад таг шэмээгүй болобо. Гайхаhан гэрэй эзэн хүлhөө аршаhаар га­ража ерээд, түргэн гэгшэ мориёо тэргэлээд, энэ тэрэ хубсаhа хунар шүүрэжэ абаад, моринойнгоо хур­даар шаби ламые hуулгаад, хүтэл дабан гэhээнь, эхэнэрынь хүнгэрhэн, Шиираб ламбагай хүүгыень абажа, орхимжодоо мансылhан, үмдэжэ ябаhан хубсаhаараа эхыень хушаhан байжа байба. Санжа: «Бурха-ан, бурха-ан!» - гэжэ Шиираб ламбагай­да мүргэхэдэнь, тэрэнь: «Түргэхэн эхэнэр хүбүүн хоёроо абажа яба. Бишье яахамни даа, хүниие үхэл зоболонһоо абарха гээшэ эмшэн хүнэй уялга юм, бурханhаа заяаhан табилан гээшэ», – гэбэ ха. Сан­жа тэдээниие бултыень тэргэдээ hуулгажа, гэртээ абаашажа, ехэ аша буянииень харюулаа hэн бэд даа.

Һөөнын хүрьгэнтэн Мохёоло Борогшонойхи гэжэ айл Бооржо оршон нютагладаг байгаа. Шиираб ламбагай Хитад руу ошохо, тэндэһээ бусаха замдаа Борогшонойдо хэды хоножо амардаг, зээ хүбүүн Жалсарайдаа монгол бэшэг, тоо бодолго заадаг байгаа. Тэрэнь тоо бодолгыень гайхалтай hайн hуража, сээжэ бодолгодо хэсүү бэрхэ болоhон байгаа. Харин монгол бэшэг hайн hуража шадаагүйб гэжэ хожомынь гэмшэдэг бэлэй. Борогшонойхи гансал Шиираб ламбагайе амаруулдаг бэшэ, Хитад руу гаража ябаа олон ламанарые эдеэлүүлжэ, сайлуулжа, хонуулжа амаруулдаг байhан ушарhаа 1932 ондо гэтэгшэдтэ мэдэгдэжэ, баригдаха болоходоо, үдэрынь хоргодожо нюугдаад, hүнеэр аялжа, хилэ гараад, Хүлэн-Буйрай Шэнэхээн нютагта нютагжаhан гэдэг. Энээн тухай Борогшоной Жалсарайн Сэржэ-Мэдэг ярижа үгөө һэн.

Һөөнын Шиираб ламбагай 1920-ёод оной үедэ Шэнэхээн нютагта hаатажа, хэдыхэн жэл болоод, Сандан hаарамбада нүхэр боложо, Ород гүрэнэй Агын Түүргэ нютаг хүрөөд, удааншье болонгүй, тушаагдаhан байна. Шэнэхээнhээ Ород руу гараха гэжэ байхадань, тэрэнэй зээ хүбүүн Жалсарайн Эрдэни: «Тиишээ ошоогүй hаатнай дээрэ. Ошобол, баригдажа болохот», - гэжэ идхаха hануулхадань дуулангүй, Сандан hаарамбада хани боложо, хилэ дабаhан гэдэг. Тэрэнь нютаг ороноо ехээр hанаһан байгаа, нүгөө талаар өөрөө Гүлгөөнэй унзад гэжэ багшатаяа мэндэдэнь уулзаха hэмби гэжэ хорихын аргагүйгөөр зүдхэhэн байгаал даа. Һөөнын Шиираб ламбагайн тушаагдаhаниинь хилэ дураараа гараhанhаань болоhон юм гү, али лама бүхэниие ада үзэhэнhөө болоhон юм гү – мэдэхын аргагүй. Зүгөөр түрмын лагерьта байха үедөө үбшэнтэниие заһажа байтараа, hүүлдэнь шангалагдаад, хүлөө тайрагдаhан гэжэ яряан бии. Тиигэжэ 1930 ондо түрмэдэ наhан эсэс болоо һэн ха. Хөөрхы, тиимэ ехэ габьяа зүдхэлтэй, тусхай мэдэсэ шадабаритай эмшэн ламбагай иигэжэ харамтайгаар тагаалал түгэсөө. Зүгөөр алдар габьяань бүхы буряадуудай сэдьхэл зүрхэндэ үни мүнхэ байха.

Балбарай ДОРЖО-ХАНДА, Санжаа-Ешын СЭМЖЭД

yogini.net.ru

ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:

Баатаршалгань мартагдахагүй