1988
Болот Гармаев
Зэдын аймагай Дээдэ-Бургалтай нютагта 1921 ондо түрэһэн Болот Чимитович ГАРМАЕВ бага наһандаа үншэрһэн юм. Оройдоол табатайхандаа ганса үбгөөтэйгөө үлэхэ үйлэтэй байгаа. Теэд үбгөөньшье удангүй наһа баража, хүбүүхэн үншэрэлгын далай соогуур һайсал тамарһан. Бишыхан байхаһаа адуу манажа, ажалда дүршэжэ үндыһэн.
Одоошье арбан долоо хүрэжэ бэежэһэн Болот 1938 оной намар Алас Дурна зүгтэ, Лазо станцида морин сэрэгэй полкдо алба хэжэ эхилээ. Багаһаа мориндо бэрхэ хадаа албаяа магтаалтайгаар хэжэ, хэдэ дахин урмашуулгануудта хүртэһэн бэлэй.
Агууехэ дайнай сууряан зэдэлжэ, нэгэ һүни сошордомо дохёо үгтэжэ, сэрэгшэд моридоо вагонуудта ашажа, баруун тээшээ зориһон юм. Боомбодолгодо орожо ябаад, Польшын Ровно хотодо хүрэжэ, дайнай хайрагүй хатуу амисхаалда хайруулжа захалаа һэн.
Түрүүшын байлдаанда морин сэрэгэйхид танкнуудай урдаһаа орожо, хэдэн зуугаараа шархатаа, алуулаа. Сухариһаар Москва шадарай Красное һууринда хүрэжэ, эндээ тогтожо, немецүүдтэ харюугай шанга сохилто үзүүлһэн байна. “За Родину!”, “За Сталина!” гээд, “Ура!” хашхаржа, хойшоошье харангүй, урагшаал, гал дүлэн руу шуумайдаг бэлэй.
Нэгэтэ дайсанай “хэлэ” асарха гэжэ гурбан сэрэгшэд ошоод, немецүүдэй казармын сонхо доогуур гэтэжэ ябаад, Болот буугай сэмгэдэ сохюулжа унаба. Гэбэшье саг дары һэг гэжэ, немец часовойе хутагын эреэр муужаруулаад, плендэ абан асараа һэн.
Сагай үйлээр генерал Власовай армияа тушаахадань, Болот Гармаев байлсаһан юм. Армиин жагсаалай урда Власовай иигэжэ соносхохые шагнаһан: “Немецүүд Москвае абаа, сэрэгынь Ураал хүрөө”. Нэгэтэ оройхон взводой, ротын командирнуудтай суг ара модон соогуур бодхуултажа, фронтын лини гаража, өөһэдынгөө сэрэгтэй ниилэхэ зорилготой ябаа. Тэрэ дэрээбэн һууринуудта һэмээхэн орожо, айлһаа эдихэ юумэ нүхэдтөө эрижэ асардаг байгаа.
Нэгэтэ захын айлһаа юу-хээ эрижэ байтарынь, тревого боложо, байһан гэр руунь немецкэ патруль орожо ябаба. Гэрэй эзэн ехээр айһандаа, ород пеэшэнгэй үүдэ нээгээд: “Оро”, - гэбэ. Хилээмэеэ һая гаргаһан пеэшэндэнь орожо, патрулиин гаратар арай бүтэжэ галдуулшангүй, тэсэжэ гараһан юм. Нүхэдтөө бусахадань, тэдэнь байра дээрээ үгы байба. Нугаһанай абяатай свистогоор бэе бэеэ олодог хадаа тиимэ свисток хэжэ дуугаргаба. Болоднай баригдаа гэжэ һанаһан нүхэдынь һууряа һэлгэһэн байгаа бшуу.
Фронтын линидэ дүтэлжэ, “свои” гэжэ ороходонь, хэдэн үдэр мүрдэлгэ хэгдэһэн, Москва руу запрос ябуулагдаһан. Тиин гурбуулыень амяарлуулжа, гурбан ондоо фронт ябуулаа бэлэй.
Дайнай дүрбэн жэлэй гал дүлэн соогуур найма дахин шархатаһан, таба дахин хүнгэн, гурба дахин хүндэ шарха абаһан. Великие Луки шадар гал дүлөөр соробхилһон байлдаанда немецүүдэй артиллеридэ шиид сохилто үгэһэнөө дурдадаг һэн. Эндээ зүүн хүлөө шархатаһан байгаа.
Удаань немец снайперай һомон нюргандань, даладань тогтожо, докторнууд һомыень хүдэлгэжэ болохогүй гээд орхиһон юм. Тэрэ һомотойгоо бүхы наһаараа ябаа.
Сэрэгшын дэбтэр соо дайнай дүрбэн жэл тэмдэглэгдэнхэй: 1938-1941 онууд – морин сэрэгэй 12-дохи полк; 1941-1943 онууд – мотострелково 21-дэхи полк; 1943 – 1944 онууд – запасай стрелково 202-дохи полк; 1944 -1945 онууд – запасай стрелково 208-дахи полк; 1945 оной январь-стрелково 940-дэхи полк; 1945 оной ноябрь – аэродром хамгаалгын полк.
Сэрэгшын зам: Ровно, Москва, Красное тосхон, Нарва мүрэн, Таллин, Великие Луки, Зүүн Прусси.
Илалтын үдэрые Б.Ч.Гармаев Кенигсберг хотодо угтаа. Дайнай дүүрэһые дуулаад, уйлахашье, дэбхэрхэшье ушар байгаа. 1945 оной намар сэрэгшэ нютагаа бусажа ерээ. Гармаевтанай 4 аха дүү: Даша, Мүнхэ, Сэдэб, Болот энэ дайнда хабаадаһан юм. Гансал Сэдэб бусажа ерээгүй.
Амгалан байдалай тогтоходо, Зэдэ аймагайнгаа “Мир” колхозой 1-дэхи отделенидэ, Дээдэ-Бургалтай нютагтаа трактористаар олон жэлдэ хүдэлөө. Бэедэнь ороһон һомониинь хүдэлжэ, гарайнь үргэгдэхэеэ болиходо, 56 наһатай хоёрдохи группын инвалид наһанайнгаа амаралтада гараһан юм.
Дайшалхы Улаан Тугай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай II шатын орденуудаар, олон медальнуудаар шагнагдаһан. Ажалай талаар “Социалис мүрысөөндэ илагша” гэһэн грамота, дипломуудаар оло дахин урмашуулагдаа.
Наһанайнгаа нүхэр Барма Намжиловна Сосороватай суг шэнэ гэр бодхоожо, гурбан үхибүүдээ айл болгожо табяа.
1943 оной майн 31-дэ 71 наһатайдаа Болот Чимитовичэй зүрхэниинь тогтожо, наһа бараа һэн. Дайнай хатуу шэрүүниие даажа гараһан, хүдэлмэриин хүшэрые хүндэ гэнгүй дабшаһан, ажабайдалай али болохо баяр, гашуудалые дүүрэнээр үзэжэ, Эхэ оронойнгоо нарата, амгалан байдалые шадал соогоо шэрээлсэһэн юрын буряад сэрэгшэ нютаг зондоо хүндэтэй, томоотой түбшэн абаритай, зоной шарайтай хүн байһан.
Мүнөө үри хүүгэдынь, аша зээнэрынь абынгаа, үбгэн абынгаа нангин нэрые Агуу Илалтын 75 жэлэй ойтой дашарамдуулан дурдажа, гаталһан ехэ замдань һүгэдэн байһанаа мэдүүлнэ.
Б.Ч.Гармаевай хүбүүн Александр Болотович эсэгынгээ дурасхаалда иимэ зорюулга бэшэбэ:
Бурьялма залуу наһандаа
Бургалтай нютагһаань дайнда мордоот,
Буряад оронойнгоо зоригтой хүбүүдтэй
Булимтархы дайсадые сохилсоот.
Эхэ ороноо абархын түлөө
Элсүүлжэ шадалаа оролсоот,
Энхэ һүлдэеэ үргэжэ,
Эрэлхэг Гармаев гэжэ суурхаат.
Абынгаа нангин нэрые,
Абынгаа алтан һэшхэлые
Амиды мэндэ сагтаа
Абажа ябаха – заяамнай.
Дулаахан һайхан үгэеэ,
Даруухан сэдьхэлээ зорюулан
Дурсажа ходо ябахабди
Даамай түбшэн абаяа.
Галина ДАШЕЕВА сэрэгшын хүбүүн Александр ГАРМАЕВАЙ хөөрөөе бэшэжэ абаа.
