​Байгалай түлөө

Радна-Нима Базаровай гэрэл зураг

Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ бүхы дайнууд газар уһанайл түлөө болодог гээшэ ааб даа. Хүнэй ажамидархын түлөө юун хэрэгтэйб? Амилха арюун агаар, ундаа харяаха тунгалаг сэбэр уһан, эдеэ хоолоо ургуулха болон үсхэбэрилхэ үрэжэлтэй һайн газар. Энээниие хараадаа абабал, заха хизааргүй дэбисхэртэй манай гүрэндэ хариинхидай ходо нюдэеэ үзүүрлэдэгынь гайхалтайшье бэшэ болошоно.

Һаяхана Ородой Холбоото Уласай Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Николай Будуев Байгалыемнай буляажа байна гэжэ Фейсбук хуудаһандаа толилоод, олоной һанаа сэдьхэл зобоогоо. Гэбэшье Николай Робертовичые холые хаража, ээлжээтэ һунгалтадаа бэлдэжэ эхилээ гэжэ зариман зэмэлнэ. Тиигээшье һэн гэлэй. Зүгөөр эндэ ямар зорилгоор шууяа гаргааб - шухала бэшэ, юундэб гэхэдэ, Байгалаа алишье талаар алдажа байһамнай үнэн лэ даа. Уһаниинь анханайхидаал адли булангиргүй тунгалаг бэшэ. Эрье дээгүүрнь бог шоройн хаданууд бэшэшье һаа, добонууд сохом бии. Харин мүнөө тон ехэ баялигаймнай нэрые хаана холын Багамын олтирог дээрэ бүридхэлдэ абтаһан “BAIKALSEA” эмхи үмсэлбэ.

Юрынхеэр хэлэхэдэ, Буряадай ажаһуугшадһаа нангин нуурай нэрэ буляагдаба. Зүблэлтэ сагта абтаһан нэгэ хэмжээн эзэлүүдгүй һанаанда ороод орхино: түрүүн баһал нэрыень буляагаа бэлэй...

Энээн тухай Гүрэнэй Дүүмын һунгамал иигэжэ хэлэнэ: “Юунэй түлөө оффшор нээдэг бэ? Бодото эзэнэйнь мэдэгдэхэгүйн тула. Гэбэшье тус компани хэнэйб гэжэ би мэдэхэб. Теэд даб дээрээ олоной һонорто дуулгажа шадахагүйб. Юундэб гэхэдэ, эзэнэйнь элишье һаа, сохом тэрэ гэжэ баримталан баталхань ехэ орёо байдаг. Түрүүшэгээр һанахада, аймшагтай юумэн үгы шэнги – тус компани имагтал уһанда хабаатай. Зүгөөр һайнаар бодожо үзэхэдэ, Ородой Эрхэтэнэй кодексын ёһоор, энээнһээ хойшодоо нэгэшье ондоо эмхи нэрэдээшье, үйлэдбэрилһэн эд бараандаашье “Байгал” гэһэн үгэ хэрэглэхэ эрхэгүй болобо. Урид байһан нэрэнүүдтэ энэ хабаагүй. Тиигээшье һаа, саашанхи харгымнай хаагдаба гээшэ. Би Буряад ороной ажаһуугша хадаа, энээниие буруушаанаб”.

Николай Робертович Будуев энэ хэрэгтэ онсо анхаралаа хандуулжа, заабол заха үзүүрыень олохо хүсэлтэй. Тиин “мүрдэлгэ” хэжэ элирүүлһэн тухайгаа һаяын сагта арад зонтоёо хубаалдаха байха. Гэхэтэй хамта Гүрэнэй Дүүмын һунгамал бүхыдөө Байгал далайдаа һанаагаа зобоһоноо мэдүүлээ. Тэрэнэй һанамжаар, дэлхэйн хэмжээнэй эрдэни зэндэмэни гэжэ тоологдодог нуурые хооһон үгэнүүдээрээ бэшэ, бодото хэрэгүүдээрээ хамгаалха, аршалха шухала.

Хамтаараа шадахагүй бол, амяараа аршалая

Мүнөө Николай Будуев бүлэг һунгамалнуудтай, тэрэ тоодо Николай Валуевтай “Байгал далайе хамгаалха тухай” федеральна хуулида хубилалтануудые оруулха үүсхэл гаргаа. Тэрэнэйнь ёһоор, бүридэлдөө 5 хубиһаа дээшэ фосфадтай угаалай порошогуудай наймаан Байгалай байгаалиин дэбисхэр дээрэ хоригдохо болоно. Даб дээрээ Ородой Холбоото Уласай Байгаалиин нөөсэнүүдэй болон оршон тойронхиие хамгаалгын яаманай зүбшөөл абтанхай. Тэрээнһээ байтагай 5 хубиһаа багашье фосфадтай порошок худалдахые хорихо хэрэгтэй гэжэ яаман тобшолһон байна.

“Байгалые спирогира ургамалаар бузарладаг энэ бодостой порошогуудай үйлэдбэрилгые, наймаае үндэһөөрнь болюулаа һаа, ехэл һайн һэн. Европын гүрэнүүдтэ үни болинхой ааб даа. Зүгөөр бидэ даб дээрээ иимэ хэмжээ абажа шадахагүй байнабди. Юундэб гэхэдэ, Тамуужанай холбооной гүрэнүүдтэ бүридэлдөө 30 болотор фосфадтай порошок үйлэдбэрилэгдэдэг. Бидэ тэдэнтэеэ зүбшэнгүй, амяараа шиидхэбэри абаха эрхэгүйбди ”, - гэжэ һунгамал ойлгуулаа.

Николай Будуев энэ асуудал дээрэ хэдэн жэлэй саана хүдэлжэ эхилһэн юм. Тиихэдээ порошок үйлэдбэрилгэдэ фосфат хэрэглэхые хорихо дурадхал оруулаа һэн. Роспотребнадзортой суг хамта нилээд ехэ ябуулга хэһыень Казахстан гүрэн үйлэдбэриеэ эгсэ хубилгаха арга боломжогүй байһан шалтагаанһаа дурадхалыень буруушаагаа. Һунгамалай һанамжаар, һүүлэй һүүлдэ фосфатһаа арсаха саг заабол ерэхэ: бүхы хүгжэнги гүрэнүүд байгаали хамгаалгын зам шэлэнхэй ха юм. Теэд хэзээ тэрэ саг ерэнэ ааб гэжэ хүлеэгээд һууха эрхэгүйбди: Байгал далай дээрэ спирогира ургажал байна. Тиимэһээ даб дээрээ ядахын сагта муу нүлөөень доошолуулха зорилготойгоор үнгэрһэн намар Байгал тухай хуулида хубилалтануудые оруулха ажал эхилһэн байна.

Һаяын сагта бусад федеральна яамануудта, Гүрэнэй Дүүмэдэ дурадхалынь оруулагдаха. Бүхы тобшололнуудай абтахада, уншалгануудай һүүлээр зүбшөөгдэхэ байха гэжэ найдая. Хубилгагдаһан хуулиин баталагдаһанай удаа хахад жэлэй үнгэрһэн хойно имагтал Буряад Уласай болон Эрхүү можын дэбисхэрнүүд дээрэ бүридэлдөө 5 хубиһаа дээшэ фосфадтай угаалай порошогууд наймаалагдахаяа болихо юм. Тиихэдээ хубилалтануудай ёһоор, бүхы үйлэдбэрилэгшэд бараанайнгаа гадар дээрэ хэды шэнээн фосфадтайб гэжэ заабол бэшэхэ уялгатай. Юундэб гэхэдэ, бүхыдөө гүрэн соомнай анханайхяараа 30 хуби хүрэтэр фосфат зүбшөөгдэһэн зандаа.

Харуу зон хэды эбхэжэ түлэдэг

Эндэ үйлэдбэрилэгшэдэй, наймаалагшадай, мүн хэрэглэгшэдэй һэшхэлдэ найдаха болонобди. Үнэгүйдэнь олзуурхаад, ехэ фосфадтай порошок хэрэглэхэ ушарнууд дайралдахал байха, илангаяа салин хүлһэ багатай зоной дунда.

“Энэ ушарһаа бидэ зорюута бүхы порошогуудые шэнжэлээбди. 5 хубиһаа доошо фосфадтай аад, үнэгүй порошогууд биил даа. Байгалаа абарнаб гэжэ сэдьхээд, залхуурангүй, порошогой бүридэлыень уншаад, хорогүйень худалдажа абадаг байгыт даа, - гэжэ һунгамал хүн зондо хандана. – Фосфат гээшэтнай һайтай юумэн бэшэ. Тэрэнэй ашаар Байгал далайн бүхы эрье гүйхэн газараараа спирогираар хушагдажа байна ха юм. Энээн тушаа эрдэмтэдшье нилээд бэшэнхэй”.

Эрхүү можодо Большие Коты гэһэн һуурин бии. Тэндэ 2016 ондо Эрхүүгэй лимнологическа институт иимэ туршалга хэһэн. Зунай эхиндэ уһанайнь шэнжэлгэ хээд, энэ нютагта фосфатгүй порошок түлбэригүйгөөр тараагаа. Тиин намар дахин шэнжэлгэ үнгэргэхэдэнь, уһаниинь һураггүй дээрэ болоод байгаа. Улаан-Үдэ хото нилээд ехээр бузарладаг гэжэ мэдэнэбди. Юундэб гэхэдэ, угаадаһа сэбэрлэдэг түхеэрэлгэнүүд фосфат арилгадаггүй юм. Тиимэ аргашье гэжэ зохёогдоодүй. Байгалаа алдахаяа һанаагүй һаа, булта оролдоёл даа.

usolie.info сайтһаа гээрл зураг

Спирогира Байгал дээрэ 2013 ондо ехээр дэлгэрһэн. Урда тээнь эндэ-тэндэ ургана гэжэ дуулдадаг һааб даа. Зүгөөр балай ехээр тоодоггүй байгаабди. Харин мүнөө Ойхон дээрэшье, Хойто Байгалай аймагташье бии. Байдалай заһараагүй һаа, хэдыхэн жэлэй үнгэрхэдэ, дэлхэйн эгээл гүнзэгы, аршаан мэтэ арюун уһатай Байгалтайбди гэжэ омогорхохошье арга барагдаха.