​​Һаарамбын һаруул ухаагаар

Чимита Дамдиновагай дурадхаһан гэрэл зураг

Буддын шажантай буряадуудай шэнэ үеын түүхэдэ тон ехэ удха шанартай үйлэ һаяхана болобо. Шажан мүргэлэй дахин һэргэн дэлгэрһээр, һаарамбын үндэр нэрэ зэргэдэ түрүүшын буряад хүн хүртөө.

Агын Буряадай тойрогой Могойтын аймагһаа уг гарбалтай Добдон Максаров Энэдхэгэй Дхармасалада оршодог Гоман хиидтэ 23 жэл һуража, дээдын нэрэ зэргэдэ хүртэбэ.

- Шойрын эрдэм шудалжа, шанга шалгалта гаража шадаһан ламанарта шата шатаарнь нэрэ зэргэнүүд олгогдодог. Баһал ямар дасанай һургуули дүүргэһээрээ илгардаг: гэбшэ (гэлэн) – эрдэмэй дид-доктор, дээдэ зэргын эрдэмтэ багша; габжа – доктор, доцент; аграмба (сооромбо, дооромбо) – профессор; һаарамба – академик – уншагшадай ойлгохоор иигэжэ жэшэжэ боломоор гэжэ һананаб, - гээд, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал байһан, хэдэн дахин Гоман дасан хүрэһэн Баир Цыденов – Молон багша тайлбарилба.

Тэрэнэй хэлэһээр, Буряадай дасангуудай хүгжэлтын үедэ шойрын ехэ һургуулинуудай шабинар габжын дамжаада хүртэдэг байһан. Харин саашадаа эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ Баруун Жууда (Далай ламын Будаала ордоной дэргэдэхи ехэ хиидүүдэй оршодог Түбэдэй Һаса хото) ошожо һурадаг байгаа.

Жэшээ болгон хэлэхэдэ, 13-дугаар Далай ламын һаарамба багша, санид-хамба Агван Доржиевые бултадаа мэдэнэбди. Суута багшые Аха, Түнхэн, Захааминай һүзэгшэд ехэтэ хүндэлжэ, Гүшэг хамба гэжэ дурдадаг. Тэрэ Захааминай Санагын дасанай һаарамбануудтай ехэ хурал хураһан, Майдариие сагаан Заан хүльгэтэй гороолхо эрхэтэй болгоһон юм. Хубисхалай урда Санагын Даша-Пүнсэглинг хиид эрдэмтэ лама багшанараараа сууда гараһан юм. 32 аграмба, Банзарагшын Бальжинима сооромбо, Сандабай Лодой, Шоёной Нимбуу, Гүнзэнэй Дымбүү hаарамбанууд байгаа. Шойрын ехэ һургуулида багшалхыень Дармаа Лочоо һаарамбые Түбэдһөө залаһан юм.

Нимбуу һаарамба Санагынгаа да­санай шэрээтэ байгаад, хамалганда абтажа, Эрхүүгэй түрмэдэ саазалу­улагдаа. Дэмбүү һаарамба Баруун Жуудаа бусажа, һуража гараһан хии­дэйнгээ хам-баар тагаалал болотороо байһан юм.

Эндэһээ хаража үзэхэдэ, һаарамбын нэрэ зэргэдэ хүртэһэн лама багшанар ямаршье ехэ зиндаа эзэлхэ зэргэтэй, ямаршье ехэ гэгээнүүдтэ зааха эрхэтэй болоно. Тиимэһээ һаарамба Добдон Максаров ашата багшын үргэн зам болон үндэр зиндаа эзэлжэ, буряад арадтаа дэмбэрэлтэ үйлэ хэрэгүүдые үйлэдэжэ байха гэжэ найдая.

Сэнгэ РИНЧИНОВ

Һаарамба Добдон Максаровтай хэһэн хөөрэлдөө уншагты.

Сүүгэл дасанай хубараг Добдон 19-тэйдөө Энэдхэг ороной Гоман дасандаһурахаяа зориһон байна. Тэрэ гэһээр 23 жэлэй хугасаада Будаадыншажанай гүн һургаалые үзэжэ, шэнжэлжэ, шойрын һургаал шудалжа,түгэс эрдэмтэй болоһон Добдон Максаров геше-һаарамбын дамжаа гараба. Энэ шухала үйлэ хэрэг Богдо Зонхобын тагаалал болоһоор 600 жэлэй ойн ехэ Зула хуралай үедэ Урда Энэдхэгтэ үнгэрөө. Сэтгүүлшэн Чимита Дамдинова Гоман дасанда хүрэжэ, геше-һаарамба Добдон Максаровтай уулзажа хөөрэлдөө.

- Сайн байна, Добдон лама. Бүхы шалгалтануудые дабажа, энэ ехэ нэрэ зэргэдэ хүртэһөөртнай амаршалнабди. Будаадын шажан шудалагша лама багшанарай эгээл дээдын энэ нэрэ зэргэ танда ямар нүлөө үзүүлхэб?

- Нэрэ зэргэ гээшэмнай ехэ туйлалта гэжэ хэлэхэгүйб. Гол шухалань гэхэдэ, эрдэмээр баяжааб гэхэ гү, али Будаадын шажанай эрдэмые гүнзэгыгөөр шудалһанайм гэршэ ааб даа. Бидэ һурахадаа, нэрэ зэргын гү, али ямар нэгэн тушаал эзэлхын түлөө үзэнэгүйбди. Эхинһээнь иигэжэ багшанарнай заадаг һэн. Тэрэгүй болбол һураһан эрдэмнай хэндэшье туһа болохогүй.

- Аяар хори гаран жэл һураха шиидхэбэри юундэ, хэзээ абаабта? Ямаршьеб ушар үйлэ түлхисэ болоо гү, али хэншьеб танда иимэ харгы заагаа гү?

- Анхан Энэдхэг зориходоо, сэхыень хэлэхэдэ, ехэ зорилго урдаа табяагүйб, хэлэшье мэдэхэгүй һэм. Шажанай һургаалай гол удхые ойлгожо эхилхэдээл, иимэ шиидхэбэри абаа бэлэйб. Юундэб гэхэдэ, һүзэгшэ эжы абынгаа хоймортоо бурхадаа тахяад байдагшье һаань, өөрөөшье багаһаа бурханда мүргэдэгшье һаа, хүсэд ойлгодоггүй байгааб. Урданай заншалаар айл бүхэн нэгэ хүбүүгээ заабол дасанда хубарагаар үгэдэг һэн. Хүбүүгээ хубараг болгоходоо, Джарун-Хашорай субарга бүтээһэн мэтэ буян хуряадаг. Энэ заншал дагажа, эжымни намаяа хубараг болгохо гэжэ шиидээ. Мүн баһа Сүүгэл дасанай Даша ламын һургаалнууд намда ехэ нүлөө үзүүлээ. Тэрэ үедэ багшын һургаалнуудай удхые хүсэд ойлгоогүйб. Эндэл һуража байхадаа, хүгшэн багшынгаа һургаалнуудай гүн удхые ойлгожо эхилээб.

- Багшатнай юу заадаг байгааб?

- Багшымни һургаал гэхэдэ, эхи захагүй сансарын хүрдэ соо эрьелдэжэл байдаг ажабайдалай удха шанар ойлгобол, өөрыгөө ойлгохош гэһэн удхатай һэн. Тиихэдэ хадуужа абахаһаал бэшэ, гүн удхыень ойлгохо шадалгүй гэхэ гү, али ухаамни хүрэхэгүй байгаа. Гүнзэгыгөөр шудалжа эхилхэдээл, үбгэн багшын һургаалнуудай гүн удхыень удаа дараалан элирүүлэн ойлгожо эхилээб. Тиихэдээлһонирхол түрэжэ, улам саашань үзэхэшуналтай болооб.

- Һуралсалдатнай эгээл хүшэр юун байгааб?

- Ямаршье га зар уһан онсо өөрын уларилтай, байгаалитай. Гүрэн түрэ бүхэн өөрын хуули заршамтай. Арад бүхэн өөрын хэлэтэй, гурим заншалтай, онсо ажабайдалтай ха юм даа. Тиимэһээ хари газарта дадаха гээшэ хүндэл даа. Хэдыхэн хоногоор айлшалаад ябашаха бэшэ хадаа газар уһандань ехэл хүшэрөөр дадагдаа. Мүн баһахоол унданиинь тад ондоо ха юм.

Бэе махабадаа тааруулха хэрэгтэй болоно. Һурахада, түбэд хэлэнэй хүндэнь гэхэдэ, хайшаагаар үгүүлнэш, удханиинь ондоо боложо байха.

- Һаарамбын дамжаа гараха шалгалтануудта бэлдэхэдэ хүндэ байгаа гү?

- Хододоо эртэ бодохо, хаа-яа унтаншьегүй хонохо сагууд байгаал ааб даа. Теэд энэмнай һуралсалайл ябаса ха юм. Тэрээн соогоо бүхыгөөрөө орошоод ябана ха юмши. Тиимэһээ «хүндэ хүшэр» гэхэгүйб. Харин шалгалтануудаа тушааһан хойноол эсэһэнээ мэдэрнэш.

Чимита Дамдиновагай дурадхаһан гэрэл зураг

- Энэ ехэ шатые дабажа гараһан танай зорилгонууд?

- Буряадуудай хэлэдэгээр, “хизааргүй”. Бурхан багшын һургаалнууд оёоргүй гүнзэгы. Бидэ мүнөө уг удхыень лэ шудалбабди. Саашадаа абаһан эрдэм мэдэсэеэ яажа олондо туһатайгаар хэрэглэхэб гэжэ бодохол даа.

- Агуу багша Богдо Зонхобын (Чже Ринбүүшын) Паранирваанда заларһаарнь 600 жэлые тэмдэглэһэн Зула хуралда геше- һаарамба болобот. Богдо Зонхобо имагтал энэ үдэр нирваан болоо гэжэ хаанаһаа мэдээжэ юм?

- Энэ үйлэ үнэхөөрнь ойлгожо, тэрэнэй шабинар тэмдэглэжэ абаһан байна. Буянта хэн нэгэнэй Паранирваанда мордоходо, элдэбын тусхай тэмдэгүүд элирдэг. Бэе залуу зандан боложо, элшэ гэрэл сасажа, һолонго татажа, Манжашэриин бэедэл адли болодог. Нирваан болохо хүн ябахынгаа урда шабинартаа захяа заабарияа дамжуулдаг. Богдо Зонхобын харихада, бүхы Түбэдтэ багаханшье һалхин һэбшээлхэеэ болижо, хүн бүхэнэй бадарааһан зуланууд тэгшэ жэгдээр носоо. Тиимэһээ Зула хурал хурагдадаг болоһон юм. Тэрэ сагта (1419 он) кино, видео гэхэ юумэн байгаагүй, шабинарайнь бэшэһээр лэ мэдээжэ юм. Зонхобын тобшо намтарые Кейдубже шабинь бэшэһэн. «Намтар Ченмо» гэжэ багшын намтарые үргэнөөр дэлгэһэн ном бии. Мүн баһа Зонхобын намтарые ехэ дэлгэрэнгыгээр Гунтан Дэнби Донме найруулһан юм. Эдэ номуудые номой сангуудта болон олон тоото сайтнуудта уншажа болохо.

- Тиихэдээ Богдо Зонхобо юрын хүн байһан аад, эрдэм номой, буян үйлэдэлгын ашаар нирваанда түрэлөө олоһон болоно гү? Ямаршье хүн иимэ зам гаталжа шадаха болоно гү?

- Тиимэ даа. Богдо Зонхобо олон тоото гэгээрэгшэдэй жэшээ болоһон габьяатай.

- Юрын хүн энэ зам яажа гаталхаб, юунһээ эхилхэб?

- Буряадаар хэлэбэл, этигэл зүрхэндөө шэнгээхэ, гурбан эрдэнидэ этигэхэ. Би бурханда һүзэгтэй «буддын шажан шүтэнэб» гэхэ гээшэмнай дутуу дунда юм ааб даа. Үнэн сэхэ зүрхэнһөө, гүн сагаан сэдьхэлһээ этигэхэ хэрэгтэй. Тиигэжэ шадабал, урагшаа дабшахат. Жэшээлхэдэ, нарай үхибүүн хайшан гэжэ эхэдээ этигэн найданаб, тон тиимээр этигэхэ хэрэгтэй. Үхибүүн гэхэһээ ямаршье амитанай нялханууд түрэһэн эхэмнайл юунһээшье хамгаалха, ямаршье гайһаа зайсуулха, гэнэ усалһаа абарха гэжэ батаар этигэдэг ха юм.

- Танай һураһан Гоман дасантай Богдо Зонхобо ямар холбоотойб?

- Өөрөө Богдо Зонхобо Гандан хиидые бодхоолгожо, 1410 ондо рамнайлһан юм. Удаань эндэ шабинарынь шойрын ехэ һургуули нээгээ.

- Гоман дасанда һурадаг хубарагуудай үдэр үдэрэй гурим хэлэжэ үгыт.

- Үглөөнэй хоол 6 сагта бариха. Тиигээд номоо үзэхэ, шойро хаяха һургаалда бэлдэхэ. 9 сагһаа 11 болотор шойро хаялсаха. Үдэрэй хоол 11 сагта баряад, хэшээлнүүдтээ ошохо. Хэн хэдыһээ хэды болотор хэшээлдээ байхаб гэжэ багшаһаань дулдыдаха. Үдэшэндөө 18.30-һаа 23.30 болотор үзэһэн номуудаараа шойро хаялсадаг.

Чимита Дамдиновагай дурадхаһан гэрэл зураг

- Шангахан гуримтай юм байна. Теэд буряад хубарагуудай байра байдалынь ямар юм?

- Эндэхи уларил манайхида орходоо, тад ондоо. Халуун гээшэнь аргагүй. Хүн түргэн эсэнэ, байн-байн хүсэ шадалынь һуларна, үбдэжэ захална. Тиимэһээ өөрын һэрюун гэр бариха гэжэ шиидээбди. Туһалхашье хүнүүд олдоо. Яһала тааруу, аятай байра болоо. Иимэл ариг сэбэрээр, зохидоор байлгаха - өөһэдымнайл оролдолгол даа.

- Хайшан гэжэ гаргашыень абанабта?

- Манда буряад араднай ехэ туһа хүргэнэ. Мүнөө намда хүнүүд “һаарамба боложо, һанаһандаа хүрэжэ, һарбайһанаа абаба ха юмши” гэнэ. Теэд энэ ганса минии габьяа бэшэ. Энэмнай хамтын туйлалта мүн. Бидэ, Гоман дасанай хубарагууд, түрэл арадтаал найдажа, туһа хайраарнь һуранабди. 23 жэл һураха гээшэмнай удаахан лэ саг гээшэ. Үшөө тиигээд нэгэ жэл нэрэ зэргэеэ баталха хэрэгтэй. Хүн бүхэн хүбүүгээ хари гүрэндэ 23 жэл соо яажа һургахаб даа, бүгэдэ арадайнгаал хүсэндэ найдаагүйдэ аргагүй!

- Хэды хубараг мүнөө һуранаб?

- Мүнөө 32 хүбүүд һурана. Хоёр жэлэй саана 62 һэмди. Элдэбын шалтагаанаар болинол даа. Нэн түрүүн сагай уларил гэжэ дээрэ дурдаа һэм. Иимэ удаан соо түрэһэн эхэ эсэгэһээ, түрэл нютагһаа, түрэл гаралһаа холо ябаха гээшэ амар бэшэ. Тиигээд энэ халуун орондо элдэбын үбшэ хабшан олон. Эмнэлгэнь угаа үнэтэй. Тиимэһээ гэнтэ үбшэлөө һаа, дары эмнүүлхын тулада бага сагааршье һаань, мүнгэеэ нөөсэлжэ хадагалдаг болообди.

Хори гаран жэл соо нилээн нюдөө баларжа, арга дүрэтэй болоолди даа.

- Зай, һайн даа, удха түгэлдэр хөөрөөн болоо. Баярлаа!

Чимита ДАМДИНОВА хөөрэлдэбэ