Үндэр тушаалтан үйлэдбэрилхы аргаарнь һонирхоно
Буряад орондо хони ямаанайнгаа, үхэр малайнгаа арhа юундэ болбосоруулжа, эд болгоногүй гээшэб? Энэ асуудалдаа харюу бэдэржэ, мүн лэ Зүүн Сибириин гүрэнэй Технологиин ехэ һургуулиин арһа болбосоруулха тэнхимые даагша Дмитрий Шалбуевта хандаhан байнабди.
- Дмитрий Валерьевич! Буряад Уластамнай юундэ арhа болбосоруулха үйлэдбэри үгы гээшэб?
- Арhа элдэхэ гээшэтнай тон орёо хэрэг гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Байгал далай шадархи нютагуудта иимэ үйлэдбэриин завод нээхэнь хорюултай юм. Арhа болбосоруулхада, химиин элдэб бодосууд ехээр хэрэглэгдэдэг, энээнhээнь боложо, иимэ завод дүтэ нааша үгы. Танай үмдөөд байhан гутал үхэрэй арhаар оёжо бүтээгдэнхэй. Энэ иимэ гэлигэр болгохын тула, химиин бодос уhанда холёод, тэрээн соогоо арhаяа хэдэн саг соо дэбтээнэ. Тэрэнэй удаа угаана, арилгана, юрэдөө, хоёр үгөөр ойлгуулхаар бэшэ. Хэдэн олон болбосоруулгын шата гараһанай удаа иимэ гоё, ялагар булгайр болоно. Амитан бүхэн нооhотой гээшэ ааб даа. Тэрэ нооhыень угааhан уhан байгаали ехээр хорлоно. Тон муухай үйлэдбэринүүдэй нэгэн. Энээнhээ уламжалан, манай эндэ тиимэ завод үгы бшуу.
- Теэд танай hургуулида арhа элдэлгын цех бии бэшэ гү?
- Тон зүб даа. Бидэ гансал арhа элдэхэ аргатайбди. Энэмнай нэгэ бага ондоо үйлэдбэри гээд ойлгохо шухала. Арhа нооhотойнь элдэхэдэ, тиимэ ехэ харша нүлөө оршон тойрондо үзүүлэгдэнэгүй. Жэлдээ бидэ 5000 мянга хүрэтэр хониной арhа элдэхэ аргатайбди. Харин мүнөө оройдоо 800 арhа жэлдээ болбосоруулнабди.
Элдэһэн арһаараа элдэб эд бүтээнэ
- Оройдоо гү? Арhан үгы гээшэ гү?
- Буряадай эгээл олоор хони харууhалдаг аймагай гулваатай боосоо хээбди. Тэрэ намда 30 хониной арhа оложо асархаб гэбэ. «Зай, асарыш» гэhэмни, арай гэжэ 15 арhа hугабшалжа ерээ. Мүнөө сагта арад зомнай арhаяа hайнаар үбшэжэ, тэрэнээ ёhоорнь хатаажа, хадагалжа шаданагүй. Урдандаа, минии багада, хони гаргахадаа, хутагаар үрлеэд, саашань гараараа нюдаргалдаг hэн, харин мүнөө хутагаар үбшэхэдөө, өөхэ мяхыень арhандань үлөөнэ. Асархадаа, ахартаhан нооhотой, үжэжэ нураhан арhа абаад ерэнэ. Манай эндэ харууhалагдадаг хониной арhа, нооhонойнь шанар муу, шэрүүн. Гансал даха хэхэдэ тааруу, харин нэхы хэхэ гэбэл, нарин нооhотой үүлтэрэй хонин хэрэгтэй. Ород гүрэндэмнай романовска, ставропольско үүлтэрэй хониной нооhон болон арhан тон сэгнэгдэдэг. Монгол хониной арhа, нооhон эгээл шэрүүн гээд дэлхэйдэ тоологдодог.
- Нютагай үүлтэрэй хониной арhа яажа болбосоруулха, хэрэглэхэ болонобибди?
- Бидэ энэ жэлэй эхинhээ Европын табан гүрэн, Монгол орон, мүн тиихэдэ манай гүрэн гээд хэлсээ баталаабди. Энээнэй ашаар бидэ мүнгэндэ хүртэжэ, шэнэ үеын оньhон түхеэрэлгэ абаха аргатай болообди. Тэдэниие тодхобол, ганса арhа элдэхэhээ гадуур, элдэб эд бүтээхэ аргатай болохобди. Жэшээнь, муу шанартай арhа, мүн үлэhэн жэжэ божо юумэеэ болбосоруулаад, хүдөө ажахыда хэрэгтэй бодосуудые хэхэбди. Үхэр малай бэеэ адаажа шархатабалнь, түрхижэ аргалха мазь, үрэhэ хүрэнгын hайнаар ургахынь тула, тэрэниие холихо хэрэгсэл гэхэ мэтэ болохол даа. Арhаяа эхин шатадань яажа хатаахаб гэхэһээ эхилээд, арад зоноо hургаха хэрэгтэй. Анхандаа хүн зон арhа шүрбэhэеэ нютаг дээрээ тушаажа, мүнгэн болгодог байhан гэжэ hанана ёhотойт. Тиимэ тусхай эмхи байгуулха хэрэгтэй. Хүдөө нютагhаа аймагай түбтэ, тэндэhээ хото руу эльгээгдэхээр. Иигэжэ ажалаа зохёогоогүй болбол юумэнэй урда орохогүйбди.
- Мүнөөдөө элдэhэн арhаяа хайшань хэнэбта?
- Эндээ багахан оёдолой газартайбди. Хубсаhанhаа эхилээд, хээрэ абажа ябаха унтари хүрэтэр оёнобди. Бидэ элдэхэдээ, сэбэрээр, амитанай үнэр үлөөнгүй болбосоруулнабди, тиимэhээ бидэнэй бүтээhэн эд эрилтэ ехэтэй байна.
- Һайн даа! hанаhан хэрэгтнай бүтэжэ, ажалтнай урагшатай байхань болтогой!
Дмитрий Шалбуевай дурадхаһан гэрэл зурагууд