1828
Елена Мангатаева Вера басагантаяа
Мангатаевтанай уг үнэр баян, ёһотой ехэ уг гэжэ һананаб. Энэ ехэ уг үргэлжэлүүлжэ, нэрэ солыень доошонь унагаангүй, угайнгаа байра байдал сахижа ябагшадай нэгэ түлөөлэгшэ тухай бэшэхэ зорилготойб.
Мангатаевтан Байгал ехэ далайтай холбоотой юм. 1887 ондо «провалай» һүүлдэ хамнай угай Башинов Мангатай Мандархан хоёр түбхинэхэ, ажамидарха газар бэдэржэ, үхибүүдээ тэбэрижэ, гэр бүлөөрөө, отогоороо, үбгэд хүгшэдөөрөө Хэжэнгэ, Ярууна хүрэтэр ерэһэн түүхэтэй. Олон нютагуудта тогтоод үзөө, һүүлэй һүүлдэ Хэжэнгын Загаһатада нютагжаха гэжэ бодоо, юундэб гэхэдэ, тэндэ загаһаар элбэг нуур байгаа. Байгал шадархинай гол эдеэ хоолынь загаһан гэжэ мэдээжэ.
Башинов Мангатай үндэр томо бэетэй, ехэ хүсэтэй гээд мэдээжэ байһан. Бадма Доржо гэжэ хоёр хүбүүтэй, Сэрээтэр гэжэ нэгэ басагатай һэн. Мангатайтанай уг гарбалай нэгэ һалаа болохо Бадмын үри бэенүүд тухай бэшэхэмни.
Бадма Мангатаевай үри һадаһад
Бадма Мангатаевич долоон хүбүүтэй, нэгэ басагатай бэлэй. Шэнэ байдал зохёолгодо эдэбхитэйгээр хабаадалсаһан тухайгаа, хубисхалай, граждан дайнай үедэ хүтэлбэрилэгшэдэй даабаряар оло дахин эндэ-тэндэ ябаһан тухайнь өөрын бэшэһэн саарһан байдаг һэн гэжэ түрэл гаралдань мэдээжэ. Бадма Мангатаевич, Сэнду Тыпшеевнагай олон тоото үри бэеынь тоолохо болоо һаа, иимэ: Дархан Бадмаевич, Евдокия Нагуслаевнагай гэр бүлэ дүрбэн үхибүүтэй – ехэ басаган Тамара хари хэлэнэй багша байһан, Ковров хотодо пенсидэ гаратараа хүдэлөө.
Даша ба Далай хоёр хүбүүдынь барилгада ябаа, Татьяна – оёдолшон байгаа. Цыдып Бадмаевич Надежда Цырендоржиевна хоёр баһал дүрбэн үхибүүтэй һэн, 3 басагадынь багшын мэргэжэлтэй (Тамара, Света, Дулма), Цыретор Вера Бахадаевна нүхэртэеэ хоёр үхибүүтэй, басаган Антонина мяханай комбинадта ажаллаа, Владимир хүбүүн тоо тоололгын һургуули байгуулаа.
Семёной бүлэ гурбан басагатай, бухгалтернууд болонхой, Цыренэй гэр бүлэ гурбан үхибүүтэй, ехэ басаган врач, Лена – багша, Семён хүбүүн слесарь байһан. Степан Галина Дубшановнатаяа зургаан үхибүүтэй, ехэ хүбүүн Эрдэм Степанович – Хэжэнгэдээ спортын тренер, басагад эмшэнэй мэргэжэлтэй, Баяр – жолоошон.
Бадма Мангатаевичай Дарима басаган хоёр үхибүүтэй, Руслан инженер-строитель байгаа, Анна – агроном. Ехэ уг гарбалынь саашаа үшөө олон лэ боложо, угаа үдхэжэ, үндэһөө бүхэлжэ, түрэл гаралайнгаа түшэлгэ боложо, орон нютагаа шэмэглэжэ, бэхижүүлжэ ябаһаниинь һайшаалтай. Бадма Мангатаевич хуушан монголооршье бэшэдэг, уншадаг байһан. Хоёр хүбүүдынь – Дархан, Даша – Агууехэ дайнда хабаадалсаһан. Дархан Бадмаевич инженер-барилгашан мэргэжэлээр пенсидэ гаратараа хүдэлөө, Сэдэб – жолоошон, Сэрээтэр – малай эмшэн, Сэрэн – багша, Семён – ой модоной мэргэжэлтэй, леспромхозой директорээр ябаа, Степан – комсомолой ажалтай һэн. Даша гүлмэр залуугаар танкова училищиһаа дайнда ябаад, Прибалтикада ами наһаяа үгөө. Ганса басаган Даримань – багшын ажалай ветеран, үшөө дайнай жэлнүүдһээ эхилжэ багшалаа.
Доржо Мангатаевай гэр бүлэ
Доржо Мангатаевич Мангатаев найман үхибүүтэй байһан: гурбаниинь багшанар, үндэр нэрэ солодо хүртэһэн, хүдөө ажахын дээдэ мэргэжэлтэн, зайн галай мэргэжэлтэн, түрэл байгаалияа шэнжэлһэн кандидат наук, инженер, эрдэмэй доктор Дарима Доржиевна. Ажалдаа амжалтатай ябаһанай түлөө «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медальда хүртэһэн (жараад оноор). Дүшөөд жэл Хэжэнгэ аймагай олон һургуулинуудай үхибүүдтэ «а» үзэг танюулжа, аба эжыгээ хүндэлэгты, орон нютагаа хүгжөөгты, Эхэ орондоо дуратай байгты гэжэ һургажа ябаа. Дарима Бадмаевна хамаг юумээр һонирходог ябаа. Олон тоото журналнуудые, номуудые почтоор захижа асаруулаад, хэшээлэй һүүлдэ һурагшадаа суглуулжа уншажа үгэхэ, үхибүүдыншье өөһэдөө уншааб даа.
Бадма Мангатаевич Сэнду Тыпшеевна хоёр Даримынгаа гэр бүлэдэ үндэр наһатай болотороо байгаа. Юртэмсын гурбан зөөлэниие үзэжэ, бурханайнгаа орондо мордоһон.
Үнэр баян уг үргэлжэлүүлэгшэ - Елена Цыреновна Мангатаева
Оюун бэлигээр элбэг, үнэр баян угые үргэлжэлүүлжэ, угайнгаа ёһо заншалые сахижа ябадаг залуу халаан болохо зоной түлөөлэгшэ Бадма Мангатаевай аша басаган Елена Цыреновна Мангатаева тухай бэшэхэм. Тэрэ хадаа ехэ угай эрмэлзэл, ута наһанай харгы үргэлжэлүүлгэдэ өөрынгөө хубита оруулжа, олон жэлэй хугасаада Д.Ж.Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин нэгэдэхи дунда һургуулида багшаар хүдэлнэ. Елена Цыреновнагай аба, эжынь багшанар, тоонто нютагынь хадатай, уулатай Захаамин.
Хүхэ номин тэнгэриин
Хүйтэн үедөө эрьелдэжэ байхада,
Хабсагай орьёл үндэрнүүдэй
Хүбхэгэр саһан доро байхада,
Талын бурьялма булагуудай
Мүльһөөр хушаатай байхада,
үбэлэй янгинама жабар соо
үбдэг соо саһанай байхада
Хүрьһэтэ дэлхэйн альган дээрэ
Декабрь һара соогуур
Мүндэлһэн байна Елена Цыреновна.
Заа наһанһаань һүбэлгэн,
Уншаагүй номынь үгы.
һургуулида «таба» гэһэн
Сэгнэлтээр багша боложо,
Эжы, абынгаа мэргэжэлые
Урагшатайгаар саашань ябуулна.
Томско политехническэ институдта 1984 ондо ороод, гурбан жэл һураад, гэнтэ тэрэнээ орхёод, библиотекарь мэргэжэл абаад, нэгэ жэл хүдэлөөд, биофак, һүүлдэнь химфак дүүргэжэ, хорёод гаран жэл Хориин нэгэдэхи Д.Жанаевай нэрэмжэтэ һургуулида хүдэлнэ. Дээдэ шатын гарай багшын һургажа байһан үхибүүдынь ехэнхидээ Томскын, Эрхүүгэй, Шэтын дээдэ һургуулинуудай эмнэлгын, химиин һалбринуудта ородог. Елена Цыреновнагай һурагшад аймагай олимпиадануудта жэл бүхэндэ амжалтатай хабаададаг. ЕГЭ тушаалгада үндэр баллнуудые абаад, дээдэ һургуулидаа һуража ядадаггүй. Шабинарайнь дунда Александр Куреня химиин эрдэмэй кандидат болоо.
Елена Цыреновнагай ажалай амжалтанууд тэмдэглэгдэжэл байдаг.
2007 ондо Хориин районой эрхим багша гэжэ нэрэ зэргэдэ хүртөөд, республикын конкурсто хабаадажа, «Активные методы обучения» номинациин приз абаа һэн. 2008 ондо – республикын «Лучший учитель года» гээшэдэ хабаадаа. Буряад уласай президентын премидэ хүртөө. 2014 ондо – «Почётный работник общего образования» гэжэ нэрэ зэргэдэ хүртөө.
Башинов Мангатайн һуулгаһан «угай модоной» үндэһэн бүхэ зандаа, жэл бүхэндэ намаалажа, һүүдэр ехэтэй, һаглагар лэ боложо байна гэхэдэ алдуу болохогүй. Мангатайн үри һадаһад үг гарбалаа үргэлжэлүүлжэ нютаг нугадаа хэрэгтэй хүнүүд болонхой.
Энэ «ехэ угай» хамнайшуулай уужам һайхан Хэжэнгын дайдада ерэжэ түбхинэһэн тухай, буряад зоной сагаан һайхан сэдьхэл тухай, 200 жэлэй хугасаа соо аха дүүнэр мэтээр ажамидарһан тухай Загаһатын Агууехэ дайнай ба ажалай ветеран Б.-Ш.Дондоков иигэжэ бэшэнэ:
Хорбоо үргэн юртэмсын
Хойшолон алгаха бэрхэтэй,
Хонхор Байгалай эрьеынь
Хэнхэрэн хүдэлхэн тэрэ гээ.
Хохидол зоболондо нэрбэгдээд,
Худариин дайдаһаа тэрьедэгшэд
Хориин буряад угтаяа
Хубияа золгохоо ерэһэн гээ.
Зунай үеын саана гээ.
Зуһалануудай буусын дунда,
Загаһата нуурай хойморто
Зүүдэл, нүүдэл бараатай
Зоной буужа ерэхэдэ,
Задарюун омог залуушуул
Зүрин алдаа түрүүндэй.
Холын холо сагуудһаа
Хёморон тэгшээл нютагһаа.
Хори худари илгараашье һаа,
Хойто урагшаа тараашье һаа,
Хаяа хадхан хамтаржа,
Худа урагууд оролсожо,
Хамта буряад нэршэжэ,
Хамта жаргахые хараһан гээ.
Долгор АБИДУЕВА
