​​Соркуктай хатан – Монгол түрын шэмэг

(Түгэсхэл. Эхиниинь октябриин 23-ай дугаарта).

Бүхы юумэн сагтай: һалгааха һандаргааха, бариха бодхоохо саг бии. Дуугай байха, олондо дуулгаха саг бии. (Рэй Бредбери)

Үсэгэлдэрэй үдэр – түүхэ. Үглөөдэрэй – таабари. Мүнөөдэрэй – бэлэг. (Харви Малк)

Саг үнгэрбэшье, хэлэһэн үгэ хэбтээ үлэдэг. (Л.Толстой)

Мүнхын юумэнэй хажууда мянган жэл юуншье бэшэ. (Мэдэгдээгүй автор)

Урда үеые хүндэлбэл, ууган түүхэ нюусануудаа нээхэл. (Мэдэгдээгүй автор)

Энэ наһан соогоо монгол үндэһэтэ нютагуудаар эсэлтэгүй аяншалһан, эртынгээ түүхэ, эрьехэ нараяа, ээлжээлхэ түрэеэ бэдэржэ, нилээн түгэншэлһэн, Буряадай болон Монголой эрдэмэй түбүүдэйархивуудые, номой сангуудай нөөсэ уудалһан, Хойто Кавказ, Казахстан, Киргизи, Туркмени, Таджикистан болон сусад оронуудта хүрэжэ, түүхээр һонирхогшодтой уулзаһан Иван Аряьевич Батуевтай хөөрэлдөөнэй үргэлжэлэл.

- Соркуктай хатан хэрээдэй (кереит) Ваан Тоорил хаанай дүү хүбүүн Жаханай үхин байгаа гээд бэшэгдээ һэн.

Харюу: Хэрээдүүднай (кереиты) хуннуудай сэхэ таһардаһан, түүхын изагуурша зон. Мүнөөнэй зарим эрдэмтэд Соркуктай хатан хэрээд (уйгар) угай хадаа түүрэг хэлэтэй байһан гэжэ буруу тоолодог. Үнэн дээрээ энэ ном эртэ урда сагай ёһотой үндэһэн хэлээр дамжуулаатай. Хэрээдүүдэй түүхэдэ үлөөһэн нөөсэ баялигынь энэл даа.

Һүүлдэ, Хара Хориной удаа Хуанхэ мүрэнэй эрьедэ Джендин хотодо түбхинэн ажаһуухадаа, Соркуктай хатан газар элдүүрилгын, уһалуури гуримшуулгын ажал урагшатай ябуулһан, налогуудые доошолуулжа, хүн зониие сүлөө амилуулһан. Баруун тээ дайлалдажа ябаһан Баты хаанай амиие абарһан гэһэн һураг дамжан ерэһэн. “Ами наһандаш хоро хүргэхөөр бүлэг зон зорибо”, - гэжэ саг соонь дуулгаһан байгаа. Тэрэ үедэ холын газар руу зониие бэлдэжэ эльгээхэ гээшэ ямар һэм гэжэ тухайлаадшье үзэхэнь бэрхэтэй бшуу.

- Бидэндэ хүрэтэр сээжээр ерэһэн аад, һая бэшэгтэ оруулагдаһан “Алтан дээд үнэний аялгуу” һэхээд үзэе. Хэлэниинь ямар хэлэндэ дүтэрхы гээшэб?

Харюу: Кидань, манжуур, буряад, дагуур, барга, Зүүн Үбэр Монголой хэлэнүүдтэ дүтэрхы. Жэшээ, номһоо иимэ хэһэг:

Моухайн хэсшингай чиляннай төбэ миндэудай

Далай иикэ Чингис хану иикэ аураг-тур

Хажира бугудунь дэуло фай дэудай-ун

Алтан хажира уни лэ эмэли,

Кок хажира-ун илэ-эмэли

Чу хаучи фай хөгчи хажира ун илэ эмэли

Ниругун хувчи ун

Нэурит ясах-уун гурван цаха

Билэгүүн гурбан иикэ бэлэгү

Хөх Монгол ил-үүн тэнгэр түр чиодзудай.

Зарим үгыень тайлбарилая:

Моухайн – Мүнхэ

Чиляннай – тэнгэри

Көут (куту) - хүбүүд

Чиодэудай – хутагтай

Миндуудай – мүндэлбэ

Жэнгиин нютаг – захын газар

Манжуур хэлэндэ олон үгэнүүд -ай гэһэн эсэсэй аялгантай байдаг.

Ману кол ил еркун

Коку нуруугут-ун нэүрит иосун мөлсү-тур

Хэли уда эд аран агут эии ии

Эгүрт-үн абу зараглажиху хурилдаху

Никэн иикэ улус чиляннай төвэ миндэлэжү

Өрэктэмчи-түр хөгчи-эхү чиодэүдай

гэһэниие оршуулхада:

Манай гол ил зоригдаан эрс

Хөх нуруутын нэүрит ёс мөлсү дор

Мөр цагаан хүмүүс укужим эв эе

Үүрдийн ав зарлан хуралдахуй

Нэгэн их улс тэнгэрт мэндэлж

Ертөнцөд хөгжих хутагтай

Эдэ жэшээнүүд сооһоо хуннуугай хэлэнэй нөөсэһөө абтаһан үгэнүүд олон гээд элирнэ. Ном соо үгтэһэн толи сооһоо үгэнүүдые абаад дурдая:

Абхагулга-бусдаар хураалгах татвар түрээс

Ажикай-ажгуу

Аиилахуй-заяагаар найруулагдсан үйл

Аиитхач наран-аялагч наран

Алтан чу хажир-алтан дээд үнэн

Амбалис-хэлсэний дараах байдал

Аланчухун-байдлыг мэдэх

Анилу бүлүдэ анитхатхун- айл бүлд хариуцуулагч

Ангулдаба ача-аймаар юм болбоос

Эд аран-хүмүүс

Хэли уда-мөр цагаан

Ариил үкэй буй-сэжиглэх юм үгүй

Бадачи-бидний

Бү буталда хун-бү жижгэртүн

Бахаинжу амуй-бахархмой

Бөэт-бөгөөд

Бөжүкэй-биз ээ

Булхайиижу-жанжин мэт завилж мангас мэт залгих

Гоба-ача-гоба-үлэмж содон сайхан

Гол гэр даруга-багийг эрхэлсэн төлөөлөгч

Гунан насату-гурван дээдсийн заншил мэдэхүйц

Урахалажу-уригдаж /урхлагдаж/

Үгүлэд та-өгүүлэгч нь та

Суиугартун-сургаальтан

Иасажаху-засахуй

Мүнөө үедэ энэ хэлэ һэргээхэ зорилго табигдана бэшэ ааб даа. Тэрэ үе сагые шэнжэлхэ хэрэгтэ үндэһэн түлхюурынь боложо магад. Гүрэн түрын зүгһөө энэ хүшөөдэ ехээр анхарал хандуулагдадаггүй, гэбэшье эрдэмтэд һаналаа табиһан зандаа гэжэ Ж.Нүрзэдэй үнэн нэрыень, үндэр ажалыень аршалжа, хамгаалжа ябаһан Гэндэнгийн Долгорсүрэн хэлэнэ.

- 749 жэлдэ 15 үе соо нюусаар хадагалагдан энэ хүрэһэн “Алтан дээд үнэний аялгуу” гээшые нарин зүбөөр зондо дамжуулхын түлөө Г.Долгорсүрэн аһан оролдоно, ёһотойл тэмсэл ябуулна гээ һаа, алдуу бэшэ. Номойнгоо түгэсхэлэй үгэ соо “Энэ номые уг залгамжалагшын зүбшөөлгүйгөөр, өөрын дураар, юрэл һанаанһаа абаад оршуулга хэжэ, ном болгон хэблэһэн авторнууд дайралдана. Эдэнэр болбол олзо олохын түлөө иимэ ябуулга хээ, иимэ ябадалтай эбсэшэгүй”,- гэжэ Гэндэнгийн Долгорсүрэн тон зүб тоолоно. Түгэсхэлдэнь эсэсэй нэгэ домог үгэхэбди гэлсээ бэлэйбди.

Харюу: “Алтан аялгуу...” соо иимэ домог бии. Чингисхаан 4 хүбүүдээ суглуулаад, иигэжэ асууба: “Жаргал гэжэ юун бэ?” Тулуй иигэжэ хэлэһэн:

Көүт хөлөгүд ииэн ясажу дэгирлүгэлжү

Көбишин харчагаун гэмүргулун

дуран бүлижу абасу мину

Гүн далай мэтүү сэжиглэхүй дор ахулжу

Өтэн хорхаии жубчикчи кокчус нугас ииэн

Аиил ииэр ииэн өмүчүрэгчүү өбөрмэлжү дуран булижу абасу мину

Алагуд кок хөлөгүд ииэн ясажу дэгирлүгэлжү

Алан улаган начин ун гэмүргулун дуран булижу абасу мину.

Тулуйн энэ үгүүлэлые һүүлдэ, ХVII зуун жэлдэ, “Алтан тобшо” бэшэһэн Лубсанданзан тон иимэ түхэлөөр үгэһэн байдаг:

Та (Нүрзэд) өөрийн цээжилснийгээ яаж орчуулав гэхэд

Хөвгүүд хөлгүүдээ засан дийлүүлж

Элэгдсэн дээдсийн гэмд хүргэгч эрх дурыг булаан авбаас

Гүн далай мэт сэжиглэхүйгээр эмхлэн байлгаж

Өт хорхойг гололгүй сүүлдэн дагагч нугас мэтийг

Айлаараа хариуцан өмгөөлж гэмд хүргэгч эрх дурыг

булаан авбаас

Үл няцагч хөх хөлгүүдээ засан дийлүүлж

Өслөн хонзогногч начны гэмд хүргэгч дурыг булаан авбаас

Тэнгэрээс заяатай дэрлэгэн дор

Мордон бахархан жаргамой...

- Иван Арьяевич*, иимэ һонирхолтой хөөрэлдөө үүсхэһэнтнай үлзы дэмбэрэлтэй гэжэ тобшолоод, бүгэдэ ниитэ буряад зомнай эртэ урдынгаа түүхэеэ, элинсэг уг гарбалаа шудалхын түлөө оролдожо байг лэ гэжэ хүсэе.

Харюу: Мүнөө бэшэмэл түхэлдэ оруулагдаһан эртэ урдын хүшөө - Соркуктай хатанай айладаһан үгүүлэлэй удха хазагайруулагдангүй, үнэн бодотоороо мандажа байха ёһотой гэһэн тобшолол үнэн зүб. Урда үеые хүндэлбэл, ууган түүхэ нюусануудаа нээхэл. Эшэ түлхюурыень олохо сэсэн зүнтэй бэлигтэн монгол туургата үндэһэ яһатан соо түрэхэл, ургахал бэзэ гэжэ найдая.

И.А.Батуев* - хизаар нютагаа шэнжэлэгшэ, үндэһэн изагуураа бэдэрэгшэ.

Заяасайхан Самбуугай зураг