Үндэһэн хэлэнэймнай габшагай һара заншалта ёһоороо уластамнай эхилжэ, олон тоото хэмжээ ябуулганууд хаа-хаанагүй эмхидхэгдэнэ. Буряад Уласай Засагай газарай захирамжа хүсэндөө орожо, энэ һарын 25-ай үдэр гол хэмжээ ябуулга үнгэргэгдэхэ гээд баталагдаа.
Зүбшэн хэлсэхэмнай зүб
Буряад хэлэнэй саашанхи хуби заяан, хүгжэлтэтэйнь холбоотой эрид табигдаһан асуудалнуудаар энэ жэлэй габшагай һара эхилбэ. Олониитын анхарал гансата татаһан хөөрэлдөөнүүд элбэг болонхой. Үлгэн дэлхэй дээрэхи ори гансахан үндэһэн сонин – “Буряад үнэнөө” нютаг аялганууд дээрэ барлажа тарааха тухай Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэл зүбшэн хэлсэгдэнэ. Бэшэгэй (литературна) буряад хэлэн болон нютаг аялганууд тухай хөөрэлдэхэ, хэлсэхэгүй зон үгы шахуу. Түрэл хэлээрээ хэлэдэг, үгышье һаа, эдэ зүйлнүүдые мэдээшэрхэжэ, һанамжаяа бэшэхэ зон олдоно. Бэе бэеэ зэмэлхэ, хараахашье ушарнууд дайралдана.
Шүүмжэлэн бодоод үзэхэдэ, нэгэ талаараа һайн үйлэ хэрэг боложо байна гэжэ тобшолол хэхээр байна. Хэлэнэйнгээ хүгжэлтын асуудалаар, хорбоо юртэмсэдэ хэн хүн ябаһанаараа, өөрынгөө уг изагуураар олон зоной һонирхожо, һанаагаа зобожо байхыень харахада, урмашахаар.
Засаг түрынгөө энэ шэглэлээр хэжэ байһан ажалыень мүн лэ зүбшэн хэлсэнэбди. Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада хэгдэһэн, бэелүүлэгдэһэн түсэл, хэрэгүүд яһала олон. Тэдээн тухай нэгэнтэ бэшэ манай сониндошье, бусадшье СМИ-нүүдтэ бэшэгдээ һэн, саг үргэлжэ бэшэгдэжэшье байдаг гээшэ.
Теэд горхо үзөөгүй аад, гуталаа тайлахаяа яарадаг зон уласай даргые, тэрэнэй толгойлдог засагай газарые амандаа орохысо муушална. Мэдээгүй, дуулаагүй аад, дуугарха зантай гү, али зорюуташье тиигэхэ хүнүүд олдоно. Энэмнай арайл буруу. Олониитэдэ боложо байһан арайл дэгэд һүрэхөөр арга ябуулгануудые һамбаашалан һагад, хүн зониие хүлгүүлхэ, элдэб хүдэлөөн, үймөөндэ гарахыень тухирагшадай бодото мэхые ойлгохо шухала.
Хүгжэлтын дээдэ шата
Буряад хэлэнэй сэдэбээр мүнөө боложо байһан шууяанай гол удхые тайлбарилха зорилго табингүй, хажуу тээһээ адаглаад, дэлхэйн олон оронуудай жэшээ харахада, арадые арад болгодог гол зүйл хадаа дүримүүд дээрэ үндэһэлһэн ниитэ нэгэ хэлэн болоно бшуу. Нютаг аялгануудайнгаа хүсөөр тэрэ баяжажа, бултанда ойлгосотой, ёһо гуримтай, бэшэгэй дүримүүдтэй байхадаа, арадай болбосорһые, хэдэн олон түүхэтэ дабаануудые гаталжа, хүгжэлтын дээдэ шатада хүрэһые гэршэлнэ.
Бүгэдэ арадые нэгэдүүлһэн бэшэгэй хэлэн өөрөө гэнтэ зохёогдошодоггүй, нэгэ гү, али хэдэн нютаг аялганууд дээрэ үндэһэлһэн байдаг. Хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэдэй һанамжаар, бэшэгэй хэлэн нютаг аялгануудһаа дээгүүр зиндаатай, хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын орёо замда ямаршье арадые нэгэдүүлдэг гайхамшагта ехэ туйлалта мүн. Тэрээн дээрэ хари хэлэнүүдһээ хамаг оршуулга хэгдэдэг. Тиин дэлхэйн уран зохёолой алтан жасаһаа агууехэ бүтээлнүүд абтажа, олон хэлэнүүд дээрэ оршуулагдахадаа, ондоо арадуудые гэгээрүүлдэг ха юм.
Илгаа бии гү?
Дэлхэйн арадуудай хэлэнүүд булта шахуу нютаг аялгануудтай. Ород хэлэндэ хэдэн нютаг аялганууд арадай анхан угһаа ажаһууһан газар дэбисхэрэй илгаатай. Хойто, дундада, урда гэһэн нютаг аялгануудай гурбан томо бүлэг бии юм. Хитад хэлэнэй олон тоото диалектнүүд мүн лэ арад зоной ажамидардаг газар дэбисхэртэй холбоотой.
Буряад хэлэндэмнай дүрбэн томо нютаг аялга илгардаг гээд мэдэнэбди. Элинсэг хулинсагуудаймнай эзэлжэ һууһан элдин дайдын шэмэ шүүһэ шэнгээһэн эхэ хэлэнэймнай нютаг аялганууд өөһэд хоорондоо балайшье ехэ илгардаггүй гээд мэдэнэбди. Бэе бэеэ ядамаггүй ойлгоод ябаһан буряадууд яаха аргагүй саашанхи хүгжэлтыень хараха байгаабди. Хэлэнэйнгээ илгаа хэрэг болгожо бэдэрээд, бутаржа, таһаржа байнгүй, эбээрээ хэлсэжэ, энэ үдэрэй бэрхэшээлнүүдые гаталха аргаа хөөрэлдэел.
Бэшэгэй хэлэ баяжуулха үүргэтэй
Дабташагүй һайхан нютаг аялга бүхэн үндэһэн буряад хэлыемнай баяжуулха үүргэеэ хүсэд дүүрэн дүүргэнэ гэхэдэ, багаханшье алдуу болохогүйл даа. Хамбымнай эдэбхи үүсхэлээр эмхидхэн байгуулагдаһан “Буряад ФМ” радиогоор агаарай долгиндо нютаг аялганууд жэлэй дүрбэн сагта үдэр бүри бэе бэеэ һэлгэн зэдэлжэ, шагнагша олоной шэхэнэй шэмэг болоно.
Хүн бүхэн ондо ондоо диалектнүүдтэ дадаа. Олоной хабаадалгатай хэмжээ ябуулгануудта эхэ, эсэгынгээ һургаһан, нютаг зонойнгоо хөөрэлдэдэг аялгаар эшэн гайхангүй хэлэдэг болообди. Аман хэлээр харилсахые, гансал өөрынгөө нютагайхяар хэлэхые хэншье хориногүй ха юм. Юундэб гэхэдэ, нютаг аялганууднай яряанай хэлэн болоно бшуу. Бэшэгэй дүрим гэжэ тэдээндэ байдаггүй, хүн бүхэн хэлэдэгээрээ хэлэнэ. Нэгэ үгые нэгэл аймагта гү, али нютагта хоёр-гурбан ондоогоор хэлэхэ ушарнууд али олон ха юм.
Сагай ошохо тума, мүнөө үеын сүлжээн, холбооной хурдан түргөөр хүгжэхэ бүри хэлэмнайшье нэгэ дороо байхагүй. Мүн лэ хүгжэхэ. Энэ замдань нютаг аялгануудынь аргагүй ехэ түшэг тулгууринь болохо жэшээтэй.
Нютаг аялгануудые бэшэгтэ оруулха тухай бэшэ, түрэл хэлэеэ сэсэрлиг, һургуулинуудта һайн дураар бэшэ, уялгалжа үзүүлхые бусааха ажал ябуулха хэрэгтэй. Тиихын тула гүрэнэй засагай зургаануудта олоной хандалга орохо ёһотой болоно. Газар уһан дээрэхи гансахан хэлэмнай гамнамаар үнэтэй. Абархын арга бэдэрэел, буряадууд!
Анна ОГОРОДНИГОЙ гэрэл зураг