1633
Буряад угсаатанай ажаһуудаг үндэһэн газар гүрэнүүдээр гол һайндэр- “Алтаргана” наадандаа бэлэдхэл түлэг дундаа. Айлшадые угтан абаха газарта улам ехэ харюусалгата ажал ябуулагдадаг гээшэ.
Буряад Уласай соёлой сайд бүхы уран гартаниие урижа, “Алтарганын” нааданда илагшадта барюулагдаха гар бэлэг болохо бүтээлнүүдые бэлдэхыень дурадхаһан байгаа. Энэ харалганда Буряадаймнай уран гартан Эржена Буинова илажа гараа, тэрэнэй бэлдэһэн ажал шэлэгдэжэ, бүтээгдэжэ захалба. Энэ ямар зүйл гээшэб гэжэ мэдээсэл мүнөө дээрээ бү дуулгаяа, нюуса байжа магад, зүгөөр, “Алтарганын” түгэсхэлдэ эли болоно бэзэ.
Эржена Гунгаевна өөрөө “Алтаргана” нааданда хабаададаг юм. Монгол һайхан ороной ниислэл Улаан-Баатар хотодо үнгэргэгдэһэн ехэ нааданай уран гартанай харалганда хабаадажа, алтан медальда хүртэһэн габьяатай.
-Бурханай дүрсэнүүдые бүдөөр оёхо, үнгэтэ торгон утаһануудаар угалза мэтээр һиилэн оёдог уран гарта оёдолшод Монгол орондо олон ааб даа, зүгөөр минии бүтээлнүүд Монголой уран гартанһаа ондоошог байгаа. Тиихэдэнь намда алтан медаль үгөө хаш,- гэжэ Эржена Гунгаевна тухайлна.
Тэрэ «Алтарганын» харалганда Николай Дудкогой зураһан Будда Шэгэмүүниин дүрсэ уран һайханаар бүтээгдээ бэлэй.
Нэгэ харалганай үедэ Буддын шажанай зураг бүтээлнүүд уран һайханай уран гарай бүтээл бэшэ гэжэ жюриин түрүүлэгшэ байһан Буряадаймнай мэдээжэ уран зураашанай шиидхэбэри гаргаһанай удаа Эржена Буинова хоёр дахин “Алтаргана” наада алгадан хабаадаагүй бэлэй.
Арьяа Баалын нулимсаһаа гараһан бурхад
Мүнөө жэл Буряадай Арадай уран урлалай түбэй искусствовед Саржана Эрдынеева уран дархашуулай бүтээлнүүдые бэлдэлгын ажал үшөө намарһаа эхилһэн байгаа. Тэрэ Буиновада хандажа, “Танай бүтээлнүүдгүйгөөр ямаршье үзэмжэ дутуу шэнги, мүнөө жэлэй нааданда заабол хабаадагты, улам үшөө ондоо, һонин бүтээл бэлдэгты”,- гэжэ захиһан байгаа. Тиигэжэ мүнөө Эржена Гунгаевна ехэ һонин бүтээл бэлдэжэ байна:
- Энэ ажални нэгэ домог үндэһэлнэ. Арьяа Баала бурхан хүн зоной зобожо байхыень хараад, ехэ сэдьхэлээ үбдэжэ, бархиршаһан юм ха. Баруун нюдэнһөөнь нулимса унахадань, Сагаан Дара Эхэ мүндэлэн бии болоо, зүүн нюдэнэй нулимсаһаа Ногоон Дара Эхэ бии болошоо. Сагаан Дара бурхан хадаа зобоһон тулиһан зондо туһалдаг, 7 нюдэтэй юм, тиимэһээ бүхы хүн зоной зоболон юумэ харадаг. Энэ бурхандаа зальбаржа ябабалтнай, туһалхал бшуу. Харин Ногоон Дара хүн зоной зобохые хараад, сэдьхэлээрээ уйдхарта абтажа, ногоон болошоо. Дүрсыень адаглан харахада, нэгэ хүлынь даб гээд, хүндэ гүйжэ ошон, туһалхаяа бэлэн, дары түргэн туһалдаг бурхан гээшэ.
Эдэ бурхад зобоһон тулиһанда, дары түргэн туһаламжа гуйһан зондо туһалжа абардаг юм, тиимэһээ тарни, маани уншажа ябахада, заатагүй туһалхал байха. Уран оёдолшон Дээдын Бурхадай дүрсэ гоё һайхан үнгэтэ торгон бүд, утаһаар оёжо, яла сала бисер-һубһахануудаар гоёоно. Энэ ажалынь «Алтарганын» нааданай үедэ хүн зон үзэхэ аргатай.
Юунһээ эхитэйб?
Эржена басаган хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Гунга Туденовтэнэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Үшөө дунда шатын ангида һуража ябахадаа, Хүүгэдэй уран урлалай байшанда уран зурагай кружогто ябаад, натюрморт зуруулхадань, түрүү һуури эзэлхэдээ, “Би зураг зуража шадана гээшэ гүб” гэжэ ехэтэ өөрөө гайхаһан юм. Зураг зураха, хубсаһа оёхо, нэхэхэ ехэ дуратай байгаа.
Нэгэ үедэ Буряадай мэдээжэ уран зураашад Алла Цыбикова Римма Жимбиева хоёр Эрхүүгэй уран зурагай искусствын училищида һурахаяа ошоходонь, Эрженын ошохо гэхэдэнь, гэртэхинь танигдаагүй хото руу табяагүй һэн.
Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргээд (дуу дууладаг байгаа), багшанарай институдай ород хэлэ бэшэгэй таһаг дүүргэжэ, багша болоһон юм.
Бэлиг шадабари мартагдадаггүй
Олон жэлэй туршада Северобайкальск хотын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейдэ искусствоведээр хүдэлөөд, 42 наһатай байхадаа, нүхэртэеэ Улаан-Үдэ руу нүүжэ ерэһэн юм. Тэрэ үедэ соёл искусствын дээдыншье мэргэжэлтэд хэсүү байдалда ороһон байгаа, ажалшье олдоогүй, удаан сагта гэртээ һууха баатай болоо һэн. Нэгэтэ хүршэ байһан эхэнэр багадаа зураг зурадаг, юумэ урладаг байһыень һануулжа, уран гараар бүтээдэг дуратай юумэеэ ажал болгожо, мүнгэ олохыень дурадхаһан юм. Түрэһэн эжынь Даша-Нима Дугаровта ошожо, ажалнуудаа харуулхыень дурадхаба, ушар юуб гэхэдэ, абань Ленинградта һуража байхадаа, уран зураашантай нүхэсэдэг байгаа.
Эржена Гунгаевна Саха Уласта үшөө ажаллажа байхадаа, унтын дээрэхи гоёолто һубһахануудаар зохёожо, элдэб угалза, хандагай болон һонин бүтээлнүүдые хэдэг байгаа. Тэдэнээ абаад, мэдээжэ уран зураашанда харуулхадань, иимэ уран гартай оёдолшон хадаа бурхадые бүдөөр, утаһаар шэмэглэн бүтээжэ һурахыень зууршалжа, тэрэнэй байгуулһан “Буряад зураг” гэһэн һургуулида һуража эхилһэн байна.
Зүгөөр тон оньһо аргадань һурахаяа Монгол орон ошобошье, хүн зонтой танил бэшэ байхадаа, уран гартаниие олоогүй, харин буряад хубсаһа стилизованно, мүнөө үеын түхэлэй болгон оёдог ехэ уран гартанай бүтээлнүүдтэйнь танилсажа ерэһэн юм.
Николай Дудко туһалаа
“Буряад зураг” һургуулида Николай Дудко ерэжэ, уран зурагай хэшээлнүүдые заадаг байгаа. Тэрэ Эржена Гунгаевнада Дхармасалада бүдөөр бурха оёжо бүтээдэг ехэ һургуули бии, зүгөөр ламанар тэндэ һурадаг гэжэ мэдээсээ. Хари гүрэнэй эрдэмтэн-социолог нэгэ эхэнэр бурханай дүрсэнүүдые үзэжэ, үнэнхэ зүрхэнһөө һайхашаажа, Дхармасалада ламын лүн абажа үлөөд, энэ оньһо шудалаад, тэрэ ашаглалтануудаа интернет руу шэнгүүлһэн байгаа. Тэрэ һуралсалыень Эржена Гунгаевна дүү басагаараа оршуулуулжа, өөрөө шудалаад, бүтээлнүүдые хэжэ эхилһэн юм.
Бурха бүтээхэ тусхай зүбшэл хэрэгтэй
Эгээл түрүүшын ажал болохо “Сагаан Дара” бурханай дүрсэ уран гоёор бүтээһэн байгаа. Уран зурааша Даша-Нима Дугаров ламанарые урижа, ехэ уншалга хэжэ, энэ дүрсэ оёхыень зүбшэл абхуулһан юм. Мүн Еши Лодой Римбүүшэ ажалнуудые үзэжэ, сэдьхэлшни һайн байна, тиимэһээ бурхан бүтээхэ аргатайш гэжэ хэлээд, баһал уншалга бүтээһэн юм.
Бурха зураха, оёхо, бүтээхэ гээшэ юрын хүн үйлэдэхэ эрхэгүй юм. Энэ оньһондо һуража, бурха бүтээхын урда тээ лүн абажа, ламанар мэтэ зэргэтэй болохо, уншалга бүтээхэ ёһотой.
Үшөө нэгэ зүйл гэхэдэ, уран гартанай бүтээһэн бурханай дүрсэ дасан руу оруулагдажа, уншалга хэжэ, бурханиие тэрэ дүрсэ руу оруулаагүй һаа, энэ дүрсэ юрэ соёлой уран һайханай зүйл зандаа үлэдэг юм.
Эржена Гунгаевнагай бүтээлнүүд дасанда үгтэдэг, али нэгэ дээдын зиндаагай айлшадта бэлэг болгон барюулагдадаг, тиимэһээ өөрын хубиин үзэмжэ дэлгэхын аргагүй. Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн дэргэдэ тэрэнэй ажалнууд хадагалагдаад байдаг.
Хүүхэлдэйнүүдые дархалдаг юм
Эржена Буинова уран гоёор бурхадые ганса бүтээдэг бэшэ, мүн бүхы уран урлал бүтээхые оролдодог. Буряад хубсаһатай гоё һайхан хүүхэлдэйнүүдые бүтээдэг бэлигтэй. Энэ шадабаринь хэрэглэгдэжэ, баһал туһа болоһон байха юм.
- Гэнтэ намайе залуу найруулагша Олег Юмов “Орда” гэһэн галерейдэ “Шоно баатар” гэһэн найруулгада хүүхэлдэйнүүдые бүтээхыемни дурадхаһан юм. Зандан Дашинимаевич зууршалаа. Би түрүүн зүбшэлөө үгөөгүйб, ганса хүүхэлдэй хээд туршаһуу гэһэн аад, ажалайнь оньһондо бүхы сэдьхэлээрээ оролсоод, бүхы хэрэгтэй хүүхэлдэйнүүдыень бүтээжэрхёоб,- гэжэ Эржена Гунгаевна хөөрэнэ.
Хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэдэ, бэлэн хэрэг бэшэ, байһан дүрсын нюурай уршалаа, нугалбаряа, наадандаа тааруулагдаһан абари зангыень харуулжа шадаха хэрэгтэй. Энэ ажал уран гартан бэрхээр бүтээжэ шадаа гэжэ хэлэлтэй.
Эржена БУИНОВА, “Сибириин эрхим 100 уран зураашад” гэһэн монографида оруулагданхай
