​Үрдилдэн ябанаш өөрсэхэн зандаа үлзытэйхэн минии буряад арад!

Алтаргана…

Аргагүй hайхан нэрэ!

Алтан наранай элшэ шэнгээhэн,

Аадар бороогой дуhалаар ундалhан,

Аажам талын хүрьhэндэ мүндэлhэн

Алтаргана - Буряадаймни титим,

Арад зоноймни hүлдэ!

Алтаргана гэжэ нэрын дуулдахада,

Ая гангата дайдамни,

                 адууhа малтай хүдөөмни,

Агшан зуура hанагдаадхина,

Арюухан мэдэрэл түрэгдөөдхинэ.

Олон сая жэлнүүдые дабан,

Ондоо яhатантай худхарангүй,

Ёhо заншалаа алдангүй,

Аласай удаан харгыгаар

Үйлынгөө үриие эдлэжэ,

Энэ хүрэhэн түрэл арадаа

Хайрланаб сэдьхэлээ хүмэрюулэн,

Хүндэлнэб доро дохин,

Баярланаб, үришни байhандаа,

Буряад нэрэдээ омогорхоноб!

2014 оной июль hарын 18-19-дэ болохо «Алтаргана – 2014» гэhэн Бүгэдэ буряад арадай соёлой ба спортын ехэ нааданда аймагайнгаа түлөөлэгшэд боложо, би Анатолий Цыренович Золтоев гэжэ наhанайнгаа нүхэртэй ба Эдуард Жаргаланович Ванзатов гэжэ аймагайнгаа соёлой таhагта ажал хэдэг залуу хүбүүн - бидэ гурбан зон Монгол орон ошохоёо Улаан-Үдэ хотоhоо энэл hарынгаа 16-да мордобобди. Мүн тиихэдэ манай аймагай депутадуудай түрүүлэгшэ Батор Нимаевич Шойдоков ВАРКын бүридэлдэ орожо, амяараа автобусоор уласай делегадуудай тоодо оронхой баhал хүршэ ороноо зориhон байна. Бүхэли үдэр гэхээр ябажа, Улаан-Баатар хото үдэшэ багта хүрэжэ, ажалай зургаанай ударидагшадые hургадаг академиин оюутадай байрада хонолгодоо тогтожо, яhала амаржа хоноод, бэлэн хоол энэ hургуулиингаа тогооной гэртэ эдеэд лэ, үглөөгүүр эртэ эмхи гуримтайгаар олон машинанууд hубарин, hайндэрэйнгөө болохо Хэнтэйн аймагай Дадал сомон шэглэжэ гарабабди. Улаан-Баатар хотоhоо Дадал сомон хүрэтэр 650 модо болохо гэжэ мэдэнхэйнүүд аянда гараа hэмди. Эндэ онсолон хэлэхэ дуран хүрэнэ: Монгол ороной хилэhээ гараад лэ орхиходомнай, тоо томшогүй олон хони ямаадай, адуу малай ба хаа–яахан тэмээнэй hүрэгүүд, тиигээд уhа голоо дахаад лэ, бүмбэгэр сагаан hэеы гэрнүүд, ноб ногоохон заха хизааргүй hайхан тала дайда үльгэрэй ороноор ябажа байhан шэнги мэдэрэл түрүүлхэ юм. Энэ жэл Монгол орондо аргагүй бороотой (үдэшэндөө бороо ороод, үдэртөө дулаахан наран шарана), тиимэhээ ургаса hайн байнгүй яахаб даа. Асфальтаар хушагданхай дардам гоё харгыгаар гурбан зуугаад модо ябажа, Чингис хото гэжэ Хэнтэйн аймагай түб хүрөөд, үдын хоол барижа, саашаа үшөө 350 гаран модо ябахаяа дахин харгыда гарабабди. Хэзээ холо 50-яад онуудта СССР гүрэнэй сэрэгшэдэй бүтээhэн харгы тэрэ гэhээр нэгэшье заhагдаагүй гэлсэнэ: хонхосог, гүнзэгы нүхэнүүд дүүрэн, тиигээд бороотой hэн хойнонь, шабар шабхань автомашинануудай ябахада, ехэл хохидолтой. Харгын хажуу тээгүүр ногоон соогуур тоо томшогүй олон хүдөө харгынууд уужам талаар зурыха юм. Үбдэгhөө дээгүүр гэхээр бүшмэг гэгшын ногоон, тээ саашаа харахада, ёhотой урданай сагайнгаа гуримаар ойроо хүртөөгүй сэбэр hайхан тала дайда нэмжынэ. Энэ үргэн тала дайдаар Чингис Богдын сэрэгтэй миниишье уг гарбалайхид хурдан мориндо hуунхайнууд эрэлхэг зоригтой хатаран ябажа болоо гэжэ эжэлүүдгүй hанагдаадхиха юм. 350 модо ябаха зуурамнай хоёрхон лэ Норбуулин ба Батноров гэжэ яhала томо тосхонууд ушараа,тиигээд лэ саашаа уужам гэгшын дайдаар байд гээд лэ хоёр-нэгээрээ сайбалзан харагдаhан hэеы гэрнүүд, бэлшэжэ ябаhан адууhа мал, сэл хүхэ огторгойдо аалихан элиhэн бүргэд шубуун, элеэ, харсаганууд – үзэсхэлэн hайхан зураг - бүхы аян замдамнай харагдаал даа.

Харанхы болоhон хойно Дадал сомоноо хүрэхэдэмнай, тосхоной эхин дээрэнь гоё гэгшын аркын хажууда хоёр hэеы гэрнүүд соо тон урданайнгаа заншалаар сагаан эдеэн айрагаар, томо гэгшын далгын табагаар жэнхэни буряад арадайнгаа дэгэлтэй, саб гэмэ шанга залуухан буряад басагад, хүбүүд амаршалгын үгэ хэлэжэ, урин зохидоор угтаба. Сомонойнь ажалшад хэн хаана хонохоб гэжэ ерэhэн түлөөлэгшэдые дахуулаад лэ ябаха юм. Энэ мэтээр аргагүй бэлдэлгэ hайтай, эмхи журамтай, оролдосо ехэтэйгээр бүтэжэ байhан үйлэ хэрэг гэжэ эли байгаал даа. Дадал сомон гэжэ нютагта hайндэртэ бэлдэлгын аргагүй ехэ ажал ябуулагдаhан байна: айлай гэрнүүд газаа талаhаа шэрдэгдэнхэйнүүд, харгы, үйлсэнүүдынь ариг сэбэр, олон шэнэ гэрнүүд харагдаха юм. Айл бүхэн монсогор модоор бариhан байшан гэртэйнүүд, дэлгүүрэйнь бараан баhал хитад, солонгос гүрэнэй диилэнхинь, харин залуушуул ба багашуул булта шахуу монголоор дуугаралсана, буряад хэлэеэ баhал мартажа байна гээшэ гү даа гэжэ hанагдаа hэн. Дадал сомон гээшэ бүтүү ойтойшье, тойроод, Онон мүрэн урдана, уужам тала дайдатайшье, тон манай Хэжэнгэ нютагта адлирхуу байгаалитай, диилэнхи зониинь буряадууд – иимэ hонин, сэдьхэлдэ ехэ дүтэ нютаг байна гэжэ ойлгобобди. Тосхон соогуур Угалзуур гэжэ горхон урдана, тэрэнэй эрьедэ машинаяа бага-сага угаагаад, абажа ябаhан хоолоороо эдеэлээд лэ,“Алтарганынгаа” hайндэрэй нээлгын баяр ёhололдо буряад хубсаhаяа үмдөөд, яаралтай даралдабабди.

Эндэ хүн зоной олоншье гээшэнь аргагүй, бултадаа шахуу буряад гуримаараа хубсаланхай, баяртай зохидхон шарайтайнууд үймэжэ, hууха байра hуурияа бэдэрнэ, танил талатаяа уулзана, хүхинэ. Шэнэ, гоё ехэ гэгшын стадион баригданхай, үүдэн бүхэндэнь сагдаанар зоной үнэмшэлгэ шалгажа, hууха газарыень заана, тиигэhээр байтараа, бүреэн абяан дуулдажа, hайндэрэймнай нээлгын ёhо эхилбэ. Газар дэлхэйн элдэб олон гүрэнүүдhээ ерэhэн түлөөлэгшэнэрэй жагсаал боложо, ирагуу hайхан “Алтарганынгаа “ аялга доро олон тоото буряадуудай томоотой намдуу алхалан ябахадань, аргагүй hүрөөтэйшье, зүрхэ хүдэлгэмэ, омогорхомоор байдал агшан зуура тогтоhон байна. Дэлхэйн алишье тээhээ ерэhэн буряадууд суглараа гэжэ мэдэхээр: Англиин, Чехиин, Германиин, Хитадай гээд, үшөө олон гүрэнүүдэй тугууд аалихан намилзан, зоной алхаса бүхэнтэй жэгдэрэн байгаа hэн. Һайхан зүжэг наада харабабди, хори буряадуудай анха түрүүн бии болоhон тухай, Хун шубуун тухай домог уян нугархай, арюун сэбэрхэн артистнар харуулба, забhарлаад лэ, ноёд сайд амаршалгын үгэ хэлэнэ, тиихэдээ хүн бүхэниинь “Алтаргана” гэжэ hайндэрэй гол зорилго, удха шанар тэмдэглэнэ. Росси гүрэнэй засаг түрын амаршалга Агын тойрогой ударидагша ябаhан, мүнөө Росси гүрэнэй Федерациин Соведэй гэшүүн Баяр Баясхаланович Жамсуев удха түгэлдэрөөр хэлэбэ, манай уласай зүгhөө Владимир Эдуардович Матханов, Монгол гүрэнэй зүгhөө премьер-министр Алтанхуяг гэгшэд үгэ хэлэбэ (Энэ ехэ зиндаатай Монголой гүрэнэй ноёной hамганиинь Хориин аймагай Баянгол нютагhаа уг гарбалтай юм ха гэжэ баhа зоной хэлсэхые дуулаад, ехэ баярлабабди). Тиигэhээр hайндэрэймнай найр наадан түсэблэhэн гуримаараа саашаа наярба даа. Элдэб олон мүрысөөнүүд соёлой ба спортын талаар боложо, илахал бэлигтэйшүүл тодорбо, шагнал хайрада хүртэбэ. Бидэ Эдуард Жаргаланович Ванзатовайнгаа хабаадаhан арадай дуунай конкурс хаража, ехэтэ хужарлабабди, hонирхобобди. Манай хүбүүн оройдоо энэ шэглэлээр бэлдээшьегүй аад лэ, аргагүй hайнаар дуулажа, олоной магтаалда хүртэбэ.Танил зомнай Хэжэнгэhээ үсөөн зоной ерэhэндэ гайхалдаад абана hэн, тиихэдэнь Буряад орондомнай удаадахи “Алтаргана” нааданай болоходо, олохон мүрысөөнүүдэй эрхим шагналнуудта нютагаймнай уран бэлигтэйшүүл хүртэхэл байха даа гэжэ харюусаа hэмди. Хоёрдохи үдэртөө түрэл гаралтаяа уулзажа, тэдэмнай Агууехэ Чингис богдын түрэhэн нютаг гэжэ домогтой Дэлюун Болдог маанадаа абаашаба. Тэндэ Чингис хаанай ехэ мүргэлтэй обоодо мүргэхэ золтой байгаабди. Эндэ хүн зоной олоншье гээшэнь аргагүй, сэл хүхэ зүлгэ ногоон соо зарим нэгэн хүльбэрөөдшье абана, нүгөөдүүлынь үндэр трибуна шэнги табсан дээрэ гаража, тэнгэри өөдэ гараа hарбайжа, «Ай хуры» гэлдэн, элүүр энхые, аза талаан, хүсэ шадал дээдын бурхадhаа эринэ. Дэлюун Болдогhоо 3-4 модо газар ябаад, Чингис хаанай мориёо уhалhан Хажуу булаг гэжэ аршаанда ерэжэ, булта зон тунгалаг хүйтэн уhанhаань ама хүрэнэ, шэл амhарта соо гэртэхиндээшье абана. Энэ аршаанай газар зохидоор хоройлогдонхой, булагай эхин дээрэ томо хабтагар шулуун дээрэ хуушан монголоор эндэхи уhанай түүхэ ба удха шанарынь бэшээтэй.

Хөөрэлдэhэн лэ буряадууд абаhаар “Ямар угайбши, уг гарбалайшни нютаг хаанахиб?» гэжэ hураад орхихо юм. Баhа зарим нэгэ наhатай зон буряад яhанайб гэжэ хэлэхэеэ Зүблэлтэ засагай үедэ ехэ нюудаг байгаабди гэлсэхэ юм. Манай эжы Нянюева Хорло Цыбиковнагай (40 жэлэй хугасаа соо аймагаймнай hургуулинуудта географиин багша, олон үхибүүдтэ ном зааhан хүндэтэй хүн ) хүгшэн эжы зургаан хүүгэдээ абаад, 1924 ондо Монгол орон зөөжэ ошоhон байна, харин Няанюу гэжэ нагаса баабаймнай бүлэ соогоо эгээл ехэ үхибүүниинь байhан хадаа нютагтаа үлэжэ, хожом бэшэнээ хүсэжэ ошохо зорилготой байтарнь, хилэ хаагдажа, гансаараа нютагтаа үлэшэhэн байгаа. Дадал сомоной Сээнтэ гэжэ нэрэтэй газарта уг нагаса эжымнай нютагжаhан байна. “Алтарганын” hайндэртэ олон түрэлхиднай зорюута Монгол оронойнгоо элдэб аймаг ба хотонуудhаа зорюута ерэжэ, бидэнтэй уулзаба. Нагасамнай Еши Нянюевич Цыбиков, республика соогоо ба Росси гүрэндөөшье эрхим бэрхэ врач – хирург гэжэ габьяа ехэтэй, суутай хүн, аргагүй хүндэтэйгөөр угтагдаа, бидэшье нагасатаяа хамта хүндын үндэр шэрээдэ hуужа хужарлаабди, уг нагаса эжы ба бэшэ нагасанар тухайгаа олон hонин юумэ мэдэхэ болообди.Түрэлхиднай Сээнтэ гэжэ түбхинэhэн нютагаа маанараа абаашажа харуулаа, аргагүй hайхан газар байна: дэлхэйдэ хомор гэхээр сэсэг ногоон надхана, түргэн урасхалтай Онон мүрэн бурьялан урдана, огторгойдо хаанаhаашьеб бүргэд шубуун бии болоод элинэ, тойроод, бүтүү шэдхэ ойроо хүрэгдөөгүй, ан гүрөөлөөр баян ой тайгын шууян байхадань, Ярууна нютагтаа адлихан газар оложо, манай эжы түбхинэhэн байгаа ха юм даа гэжэ эжэлүүдгүй hанагдаа hэн.

“Алтарганын” hайндэртэ сугларhан буряад зонойнгоо зүрхэ хүдэлгэмэ хөөрөөнүүдые шагнажа, арадайнгаа ехэ бэрхэшээлнүүдые дабажа, үнэн нэрээ алдангүй, ёhо заншалаа сахин, мүнөөдэр болотор олон арадуудай дунда урагшаа зоригтой дабшан ябаhандань уяржа, омогорхожо байгаабди даа. Нилээдгүй зоболон үзэжэ, түрэл гаралнай хари газарта түбхинэжэ, үри хүүгэдээ эрхимээр хүмүүжүүлжэ, мүнөө жэнхэни hайханаар заншалаа сахин, баян бүдүүн байдалтай, зориhондоо хүрэжэ шадаха хурса, шуран, зүрхэтэй шанга, дэлхэй дүүрэн ажаhуудаг үри бэенэртэй буряад арад зомнай ажаhууна даа!

Мүнөө hаяар манай орондо үнгэрхэеэ байhан “Алтарганымнай” hайндэр үндэр хэмжээндэ үрэ дүнтэй үнгэрхыень хүсэнэбди!

Залинтайшье, задатайшье

харгыгаар ябааш,

Зөөритэйшье, зүдэрүүшье

байдалда байгааш.

Зоригоо нэгэшье мохонгүй,

Жэгтэй номгон янзатайхан,

Жүдхэhэн урагшаа hанаатай,

Өөрэ hонор ухаатай,

Аргатайхан, абьяастайхан

Олон арадай дундахануур

Үрдилдэн ябанаш өөрсэхэн зандаа

Үлзытэйхэн минии буряад арад!