​"Хүхюу буряад" конкурсдо

Хахадынь наашань үгыт

Урдань морин улаатай байһан ʏе. Булуганск гэжэ харгы дээрэ байдаг тосхондо Найдан ʏбгэн Хориһоо Ярууна ерэжэ ябахадаа, оройшог боложо, Жамсаран гэжэ айлайда хонохоёо бууһан байгаа.

Yнинэй танил айлайхи Найданиие угтажа, морииень шаргаһаань мулталаад, гэртээ оруулжа хʏндэлбэд. Тиигээд ʏдэшынгөө малда гараһан аад, ерэхэдээ ехэл шууяатайгаар оробод. Юунэйшье болоһые ойлгохоор бэшэ. Бэе бэедээ гэртэ ороһоор һалаабшалалдажа эхилбэд. “Тю – маа, тю – маа” гэлдэжэ, бэе бэедээ хусалдаһан мэтэ. Энээниие хаража, ойлгожо ядаһан Найдан ʏбгэн:

- Нʏхаад, яатараа энэ ʏнэтэй юумэеэ бэе бэедээ ʏгэлсэжэ байнат, хахадынь намда ʏгэлсыт, - гэжэ тэдээн тээшээ харан хандаад, тамхияа жажалан һууба. Yбгэ һамган хоёр бэе бэеэ хараад, энеэлдэшэбэд. Гэрэй эзэд гараа угаагаад, айлшанаа сай уухыень уряад, ан-бун гэжэ унталгандаа ороо һэн.

Шаажан нюдэн

Ленинэй орденто ЛВРЗ Ярууна аймагай Иисэнгын совхозой социальна хʏгжэлтэдэнь ехэ туһаламжа ʏзүүлдэг байһан. Нэгэтэ намарай һайхан ʏдэрнʏʏдтэ хэжэ байһан ажалайнгаа дʏнгʏʏдые харахаяа, хойто жэлэй барилгын тʏсэбые баталхаяа Ефрем Толтоевич Кондратьев Иисэнгын ажахыда айлшаар бууба. Нютагай ноёд сайд ехэхэн угтамжа бэлдэбэ. Малай олохон байра, ажалшадтань гэрнʏʏдые баряа, мʏн баһа элдэб янзын хʏдɵɵ ажахын техникэдэ запас частьнуудые ʏгэжэ хамһалсадаг байһан. Теэд харилсаан гээшэмнай хоёр талатайха юм. Иисэнгын совхоз заводой хоол баридаг газарые мяхаар хангадаг байһан ааб даа.

Угтамжын эдеэ хоол барилганда тарган хониной мяхан, ороймог, хототой, хоторгойтой шуһан, хара архи болон коньяк гол һуури эзэлбэ. Газаа бʏгшэм халууншье һаань, «һорһон малгай» ʏмдэхʏʏлбэ. Тиигэһээр байтарнь, һʏниин тэн болобо. Ехэ ноёд томоотой янза гарган, «одоол садааб» гэтэрээ эдеэлээд, унтаанай маахайда абтаба.

Yглɵɵгʏʏр эртэ бододог заншалтай Ефим Толтоевич газаа гаража, урда ʏдэрнʏʏдтэ эдиһэн эдеэгээ тэнзэгэр гэдэһэнһээ сʏлɵɵлɵɵд, нюур гараа угаагаад, мангартай тархияа ʏлэһэн архяар заһажархёод, нуур тээшэ гэшхэлжэ ябатараа, дахин һогтожо байһанаа ойлгоно.

Энэ ʏедэ ехээр мангарлашаһан Алексей Петрович чемодан соогоо багахан шэлтэй коньягтай һэмнайб гэжэ һанажархёод, тэрээнээ гаргажа, хахад стакан сохижорхибо. Гэнтэ обёоржо харахадань, сонхын табсан дээрэ стакан һуужа байба. Оһоо, нэгэн багтаажа ядаад «орхёо» гэжэ ухаандаа бодоод, уужархиба. Уужархиһан хойноо уһан гэжэ ойлгоод, «вода» гэжэ хэлээд, нээлгэтэй байһан сонхоор хаяжархиба.

Уданшьегʏй Иисэнгэ нуурай эрьедэ бага сага һуугаад, нуурай намжаа һайханаар миралзажа байһан жэжэхэн долгинуудые хаража, сээжэ дʏʏрэн амилжа, сэдьхэлээ хʏдэлгэн байтараа, ʏрɵɵһэн шаажан нюдэеэ сонхо дээрэ орхиһоноо һанажа, бууhан гэртээ яараба. Орожо ерэһээр: «Ой, надышался свежим воздухом, того желаю вам», - гээд, сонхо тээшээ ошоходонь, шаажан нюдэеэ хэһэн уһатай стаканиинь ʏгы байшаба. Харахадань, стол дээрэ олон стаканууд хооһон ялайжа байбад.

- Где мои глаза? – гээд, Кондратьев ехэ сухалтайгаар нʏхэдһөө асууба.

- Ваши глаза на месте же, - гэжэ Алексей гайхангяар харюусаба.

- Би ʏдэшэ угаагаад, сонхын табсан дээрэ стакан соо табяа һэм, хэнтнай абааб? – гээд бʏри сухалдаба. Yнɵɵхил һʏниндɵɵ, хара эртʏʏр «шараахад» болоһон Алексей:

- Би стакантай уһанай сонхын табсан дээрэ байхыень хараад, архи гэжэ һанаад балгаһамни, уһанай байхадань, сонхоор адхажархёо һэм, - гээд, газаашаа гарахадань, булта шахуу дахаад гарабад. Хʏнэй ябаагʏй, шʏʏдэрлээгʏй ногоон дээрэ уһанай адхарһан мʏр байжа, хониной нооһон соо хубалза бэдэржэ байһандал, хʏбʏʏд ногоо иража бэдэрбэд. Хаяһан “нюдэн” Алексейдэ тудалдан олдожо, гэмтэй хʏн ехэтэ баярлаба. Шаажан нюдэеэ бʏлеэхэн уһанда угаагаад, һууридань табяад, совхозойнгоо ноёдой тархи заһаха гэһэн архиие столой һугалгаһаа гаргажа уугаад, эбтэй эетэй нуурай эрье ошоо һэн.

Хүйхэр хоёр

Табяад гаран оной зунай саг. Модото Буухасаанай доро оршодог загаһашадай һуудаг тосхондо нэгэ хʏндэтэй наһатайшаг хʏн наһа бараад, нютагайхид ород ёһо гуримаар дурасхаалайнь ʏдэрэй хоол ерэһэн зондо барюулба. Эдихэ юумэн элбэг, зон олон. Цырен Галан хоёр тархияа ʏбдэнхэй, эндэ ябагаар ерэбэ. Ород зоной заншалаар иимэ ушарта уряал хэрэггʏй ха юм даа. Тэрээниие мэдэхэ хоёрнай ябагаханаар тэрэ айлайда хʏрэжэ ерээд, урилгатайгаар столой саана һууба. Гэрэй эзэнэй ажалайнь намтарые хэды дабтажа хэлээд, поднос дээрэ самсаалтай шэл аягаар дʏʏрэн архи хэжэ, хʏн зондо тараана. Галан ехэл һайниие хʏргэжэ, доро дохин, самсаалтай шэл аягатай архи Цыренэйнгээ, ɵɵрынгɵɵ урда табиба. Зарим зон сэдьхэлэйнгээ долги хʏдэлгэн, уйдхар гашуудалтай шарай гарган, ууха дуратайшуул доро дороо абяа шэмээгʏй болон, архияа баринад. Цырен тʏрʏʏшынхиеэ иимэ юумэндэ хабаадаһан аад, бэеэ барин һууна. 

– Цырен, уу, ʏшɵɵ хэжэ ʏгэхэ, һанаагаа бʏ зобо, - гэбэ. 

– Теэд яахаб, ерээ хадаа ууха надо, - гээд, Цыреншье барижархиба. Тиигэһээр гурбадахин ёһо гуримай заншалаар духаряа ябуулжархиба.

- Заатагʏй ууха юм гʏ? – гээд, Цыренэй архитай аягаяа хажуу тээшэнь табиха гэхэдэнь, Галан тэрээнииень ɵɵр руугаа болгоод, «Пусть земля будет пухом», - гээд, уужархиба. Тиигэһээр байтараа, нʏхэрɵɵ харан гэһээнь, «Какой хороший мужик был», - гэжэ байгаад, шурхирса бархиржа эхилбэ. Цыренэй доогуур гуяыень шэмхээд:

- Ши бархирыш, эдэшни ʏшɵɵ хэжэ ʏгэхэ. Бархирхадаа, гэрэй эзэниие хʏндэлһэн болохош, - гэбэ. Теэд Цыренэй нулимса гаража ʏгэбэгʏй. Галан нилээд халамгай болоод, забһарлалай ʏедэ амандаа тамхи зуунхай, олон ʏгэтэй болонхой, энээндэшье, тэрээндэшье дʏтэлнэ. Тоолгохоёо болиходоо, баһал нулимсаяа гоожуулан, ʏшɵɵ дахин уугаад, Цыренээ дахуулан, тосхон тээшээ нуурай эрьеэр ябабад.

Галанай һаахардаг ʏень ерэнхэй:

– Бишни ород хэлэндэ унаган болонхойб. Эдэнэртэйш хɵɵрэлдэжэшье шадахаб, наншалдажашье шадахаб. Ханцыгаа шампаалаад абабал, мухариса табижархихаб! - гэжэ байгаад һаахарна.

– Галан, тэрэ «Ханцы шампаалаад» гээшэшни ямар ʏгэ болоноб? – гэжэ Цырен һураба.

– Энэшни ородһоо буряад болгоходо, хамсыгаа шамаад гэһэн удхатай. Мохоошог хʏн гʏш даа, Цырен? Ород хэлэндэ тулюур хʏн гʏш даа, - гэжэ Галан Цыренээ химэлэ химэлһээр, сухалыень хʏргэжэрхибэ. Архи уухын тʏлɵɵ бархирһыень, ɵɵдэгʏйгɵɵр аашалһыень һанаад, ʏбэштэй нʏхэрэйнгɵɵ ʏгэдэ ороод, аягʏй байдалда ɵɵрыгɵɵ оруулһанаа ойлгоод:

– Я тебе покажу, хайшан гээд ханцы шампуулгаха! - гээд, тэрэнээ ʏрсэгэнʏʏлэн, уһа уруу шиихаба. Галан хʏсэд элʏʏр болоошьегʏй һаа:

– Цырен, прости, последний раз водички пью, - гэжэ уһа саһанда хахажа, сасажа байгаад, һула болоһон хоолойгоор нʏхэрөө гуйба.

– Галан, ʏглɵɵ эртэхэн бодоод, «ханцыгаа шампаалаад», Улаан-Гангын малай байрын хоройн столбын нʏхэ малтахадаш, мангаршни “помиинхагʏйгɵɵр” заһарха! - гэжэ Цырен шангараад, шал нойтон Галанаа эрьедэ орхёод, тосхон тээшэ гэшхэлээ һэн.

Немец хэлэтэй Гутимаа

Гутимаа басаган дʏрбэдэхиие дʏʏргээд, табадахи классай һурагша боложо, нэгэдэхи четвертиин удаа эжы баабайдаа хониной заимка ерээд, ʏдэшэ хʏгшэн эжытэеэ эдеэлжэ һуунад. Бʏхы болоһон һониёо ехэ багагʏй суглуулан хɵɵрэжэ, сʏлɵɵгʏй дуугарна:

– Эжы-аа, эжы, бидэтнай олон багшанарта заалганабди. Урдань нэгэ багшада нэгэ класс соо заалгадаг аад, мʏнɵɵ олон багшанарта заалганабди. Хонхын абяа гарахада, сʏʏмхэеэ тэбэреэд, классһаа класста зɵɵнэбди. Битнай гурбан хэлэ мэдэдэг болохоб. Буряадаар, ородоор, немецээр уншадаг болонхойбди. Тэрэ немец хэлэниинь буряад хэлэндэ адлишаг.

- Гутимаа, яахашниб тэрэ немец хэлээр. Тэдэшни аргагʏй аймшагтай дай ʏйдхэжэ, манай гʏрэндэ добтолһон дайсад гээшэ, - гэбэ.

– Эжы, тэрэ дай хэһэн немецʏʏд давно шархияа хатаанхай, мʏнɵɵ маанадтал адли болонхой бшуу.

– Гутимаа, тэрэ немец хэлэншни ямар юумээрээ адли юм, - гээд, хʏгшэн эжынь һураба.

- Мʏнɵɵ амаралтада гарахадамнай, багшамнай “нохойн эбэрэй ʏедэ дас бʏгсэеэ” уншаад ерэхэт, хэшээлдээ ерэхэдээ, гуталаа тайлагты гэдэг. Юушье ойлгожо ядаһан Хандажаб хʏгшэн эгэшынь орожо ерэхэдэ һураба:

- Энэ Гутимаамнай юун гэнэб даа, “нохойн эбэртэ дас бʏгсэеэ” уншаха гэжэ даабаритай ерээб гэнэ.

Цырмаа баһа һургуулида немец хэлэ ʏзэһэн хадаа һураһыень ойлгуулба:

- Тэрэтнай “нохойн эбэр” бэшэ, ноябрь һара гэнэ, харин “дас бʏх” гээшэтнай немец хэлэндэ ном гэжэ оршуулагдадаг.

- Баһа юунэйнь гуталаа тайлалган бэ? – гэжэ эжынгээ һурахадань, Гутимаа руу хараад:

- Багшань хэшээлэй урда тээ ʏхибʏʏдээ “Гутэн таг!” гээд мэндэшэлнэ ха юм. Yхибʏʏд тэрээниие ɵɵрынхеэрээ ойлгоо.

- Зай, баарһан даа, басагамни, ородшье, буряадшье хэлэгʏй ʏлэшэнэ аа гʏш? Мухаа, тʏрэл хэлэеэл һайнаар ʏзэ даа. Эжыншни уурагтай бэедэшни шэнгэһэн тʏрэл хэлэншни бурхандаа мʏргэхэдэшни, маани мэгзэмээ уншахадашни, бʏхы наһандашни хэрэгтэй болохо – гээд, бурхан руугаа хаража, эрхиеэ эрьюулжэ һуугаа һэн.

Наймаанай газарта болоһон ушар

Хорго тосхоной орой ганса магазин соо зон олоороо сугларанхай. Зʏʏ ниидхэ, хубсаһа бараан, гэрэй хэрэгсэлнʏʏд яһалашье ябталаатай байгша һэн. Захяа хээ һаа, зондо хэрэгтэй бэшэшье эд хогшол: холодильник, телевизор, велосипед худалдан абаха арга боломжонууд олон һэн. Эгээл ʏнэтэй, хʏлеэгдэдэг зүйл гээшэмнай бʏдʏʏн хоол - хилээмэн байгаа. Тиигээд лэ ходо алаабхида байхагʏй, хоёр хоножо нэгэ дахин хилээмэ Гүүндын сельпо эльгээгшэ һэн. Гэртээ миин байдаг ʏбгэд, илангаяа хʏгшэд хилээмэ абахаяа сугларжа, миин байнхаар дуулаһан һонин һорьмойгоо андалдаха.

Yбһэнэй ʏе байгаа. Тиимэһээ хилээмэ ʏбһэнэй бригадада һаатуулангʏй ябуулха ёһотой һэн. Хилээмэншье буужа, ехэл эбтэй хʏгшэд хойно хойноһоон жэрылдэн байна.

Энэ ʏедэ хоёр эрэшʏʏл орожо ерэбэд. Нэгэниинь Иисэнгын Андриевский Миша байгаа, хоёрдохинь Пермяков Гриша. Миша бэеэр ʏндэр, тиимэһээ хʏгшэд дээгʏʏр тээмээгээд, наймаашанһаа архи эрибэ. Хʏгшэдэй дундаһаа нэгэниинь хашхарба:

- Энэ ʏндэр хамартай мангадые урдаа бʏ оруулая. Хилээмэн маанарта хʏртэхэгʏй, харин ямар һʏрхэй юм, маанадай тархи дээгʏʏр абаха һанаатайл…

Yндэр бэетэй, ʏндэр хамартай хʏбʏʏниинь:

- Эжы, тамнай минии ʏндэр хамарта юундэ орообта, али няасагар хамартай, һɵɵм бэетэй хадаа атаарханагта, - гэжэ уһан буряад хэлээр асууба. Хажуудань байһан Пермяков Гриша:

- Маанадта архи хэрэгтэй, яаранабди, - гээд, баһал шал буряадаар дуугарба. Оошорто байһан хʏгшэд хажуу тээшээ халба һʏрэшэн алдаба. Харин хүбүүд яаралгʏйхэн хоёр шэл архияа абаад, хʏгшэдтэ хандажа:

- Yндэр бэетэй, ʏндэр хамартай ябахада, һайн байна бэзэ, - гээд, гараад һэн.