​Уг гарбалаа мэдэжэ ябая!

МОНГОЛОЙ хори-түмэд угсаатанай Барга баатар ноёной гурбан хүбүүдэй одхониинь Хоридой мэргэн байhан юм.Тэрэнэй түрүүшын haмгaн Баргажан гуаһаа Алан гуа гэжэ нэрэтэй ганса үхин, хоёрдохи haмгaн Шаралдайhаа Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хүбүүд, гурбадахи Нагатай (Нагадай) haмгaнhaaнь Харгана, Худай, Бодонгyyд, Хальбан, Сагаан, Батанай гэжэ зургаан хүбүүд түрэжэ, xaмтaдaa арбан нэгэн хүбүүд болоhон байна. 

Эдэнь үдэжэ үрэжэhөөр арбан нэгэн обогтон боложо, эсэгынь нэрын Хоридой байhан дээрэhээ тэдэнэй нэрэ хори буряад болобо. Нагатай һамганһаань найман хүбүүн түрэбэшье, хоёройнь бага балшар нahaнһaa нүгшэhэн тула тэдэнэй нэрэ мэдэгдэнэгүй гэжэ Тобын Түгэлдэрэй «Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай түүхэ» соо хэлэгдэдэг. Эдэ хоёр хүбүүд тухай ондо ондоо баримта мэдээнүүд үгтэдэг. «Эдээн coohoo хоёр хүбүүдынь үнэржөөгүй (үе залгаагүй) тула арбан нэгэн хүбүүд нэрлэгдэжэ ябадаг юм гэжэ Шираб-Нимбу Хубитын «Хориин арбан нэгэн эсэгын буряад зоной домог түүхэ” дотор тэмдэглэгдэдэг. «Налгай гоохон Нагадайhаа найман хүбүүн түрэбэ. Хойтол Сонгоод гэжэ hүүлшынь хоёр хүбүүд Монгол газарта таһарба. Тиигэжэ «арбан гурбан» бэшэ, «арбан нэгэн эсэгын хори буряад» гэжэ нэрлүүлhэн юм гээд манай суута эрдэмтэ, ниитын ажал ябуулагша, уран зохёолшо Базар Барадин 1922 ондо зохёоһон «Буряад-монголой уг гарбалай домог» соогоо бэшэһэн байдаг. Үнэхөөрөөшье, «булагаа шэргээһэн нютаг - нютаг бэшэ, угаа алдаhан хүн - хүн бэшэ» гэжэ хэлсэдэгынь тон зүб. Гадна yг гарбалаа юундэ hайн мэдэхэ хэрэгтэйб гэхэдэ, долоон үе cooгoо түрэл гарал зоной хүбүүн басаган хоёр айл болохо ёhогүй юм. Болоо гээшэ haa, yг унги муудаха гэһэн ёһо гурим шангаар баримталдаг hэн тула буряад зоной yг гарбал тухай тобшо мэдээсэл үгэнэбди.

Буряад зоной угсаатад: хори, эхирэд, булгад, хонгоодор.

Домог түүхэ иигэжэ хэлэдэг:

Хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй Хори;

Эрьеын габа эхэтэй, эреэн гутаар эсэгэтэй Эхирэд;

Хүхэ буха эсэгэтэй Булгад;

Сагаан хун шубуун гарбалтай, сагдуул модон сэргэтэй Хонгоодор.

Эхирэд, Булгадай уринэр:

«Буха ноён баабайтайбди,

Будан хатан эжытэйбди» гэдэг.

«Хори» гэhэн үгэ хоёр удхатай гэнэ: 1) «хорихо” гэһэн глаголой захирһан дугаарлалай «хори” гэhэн удхатай; 2) «Хори” гэжэ тоо болоно.

«Эхирэд» гэһэн үгэ «эхир» гэжэ үгын олоной тoohoo гаранхай: эхир хүбүүд.

«Булгад» гэhэн үгэ «булган» гэжэ үгэhөө гарана.

«Хонгоодор» гэһэн үгэ хоёр үгэhөө бүридэнэ: «хон» - hайн һайхан шубуун, «гоодор» - энэ шубуунай дальбараа.

Буряадуудай угсаатадые тодорхойлhон нэрэ томьёонууд үгы. Хори буряадууд угсаатанаа «эсэгэ» гэдэг; эхирэдүүд, булгадууд, хонгоодорнууд угсаатанаа «яһан» гэдэг байна.

Хориин 11 эсэгын хүбүүд тухай

БАРГА БААТАРАЙ одхон хүбүүн Хоридой Мэргэн хоёрдохи гэргэн (һамган) Шаралдайhаа Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан, гурбадахи һамган Нагатайhаа Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай гэжэ зургаан хүбүүд түрэжэ, хори буряадуудай арбан нэгэн эсэгэнэр болоо hэн.

Хори буряадууд хадаа Буряад орондо ажahуудаг эгээл олон тоото буряад зон болоно. Монгол угсаата арадуудай үндэhэ hуури табиhан Бүртэ Шонын уг изагууртай хамта хори буряадууд Байгалай урда бэеһээ гэхэ гү, али энгэр талаhаа ерэhэн юм гэжэ тоологдодог. Тиихэдэ тэдэнэр «нохой» гэhэн уряа hүлдэтэй байгаа. Ородуудай ерэтэр лэ хори буряадууд хадаа буряадууд гэжэ нэрлэгдэжэ ябаа. Энээнэй урда тээ хори буряадууд эртэ урдын түүхэтэй угсаатан байhан юм. Энээнэй урда тээ тэдэниие хорёодууд, хориларнууд гэжэ нэрлэдэг hэн ха.

Хори буряадууд: «Хүн шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй, Хорёодой Мэргэн баабайтай, Хун тайжа эжытэй хори буряад зомди» гэдэг гээшэ.

Хориин 11 эсэгын хүбүүд тухай баримта мэдээнүүдые суглуулхадаа, Агын тойрогой Шандали нютагһаа уг гарбалтай баатар сэрэгшэ, арадай багша, алдарта хэблэлшэн, һуралсалай 47 ном бэшэһэн Дугар Мижитович Мижидон, Яруунын сэлгеэ сагаан нуурнуудһаа омогтой суута үльгэршэн, түүхэшэн Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев, Хитадай Арадай Республикын Шэнэхээнһээ ерэһэн арадай багша Батажаргалай Сэрсэгмаа, Шандалиин Адагалигай хүндыдэ тоонтотой сэрэгшэ, үльгэр түүрээгшэ, багша Юндэн Цыренович Раднаев болон бусадтай хөөрэлдэжэ, угай бэшэгэйнгээ түүхэ бэшэһэн байнаб.

1. ГАЛЗУУД

Галзууд 10 хүбүүтэй (10 хүхүүртэй): 1. Доргошо, 2. Саадагта (һаадагта), 3. Жэнхэн, 4. Даахай (дагаахай), 5. Хабагай, 6. Эршэм. 7. Ногоод, 8. Дэлдэгэр, 9. Алаахай (алилхай), 10. Монгол.

Галзууд обогтон «Дааган» «уряатай» (уряа hүлдэтэй), гал улаан тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Дээгүүр hанаатай,

Дэлбүүд зантай,

Дуугай байдаггүй,

Доржогонуур үгэтэй,

Дэндүү түргэдүү,

Дээрэ зүрхэтэй,

Дааган уряатай,

Гал улаан тугтай

Гани шанга

Галзууд обогтон.

2) Галзууд хүн гайтай,

Ганса модон hоёотой

(эзэтэй).

3) Галуун, тохорюун ганганааша,

Галзууд хүн гашайдааша.

4) Галзууд хүн ганираатай,

Ганса модон шарьяатай.

2.ХУАСАЙ

Хуасай 8 хүбүүтэй (8 хүхүүртэй): 1. Боохой, 2. Обогор (онгор, онгоодор), З. Тогдор (тогтор); 4. Боршиихо (бориишха), 5. Богдор (богтор), 6. Сагаан малгай, 7.Хурилхан (Хуригахан), 8. Бабагар.

Хуасай обогтон «Хандагай мэргэн» уряатай, хуа тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Амба сарай мяханда

Уланхаржа, үлэнхэржэ хурисаагүй,

Арза, хорзо архида

Обтожо, шунажа ябаагүй,

«Хандагай мэргэн» уряатай,

Хуа тугтай хуасай.

2) Хуасай хүн заргаша,

Ухаатай хүн заабариша.

3) Хуасай хүн ходорхой,

Хооһон тэргэ дондорхой.

4) Хуасай хүн уулагар,

Улаан шуhа зурааша.

3. ХҮБДҮҮД

Хүбдүүд 8 хүбүүтэй (8 хүхүүртэй): 1. Улаалзай, 2. Сагаалзай, З. Бурюуха (боригоохо), 4. Байтай, 5. Лиглид, 6.Түмэршэн, 7. Нохой, 8. Ургаша.

Хүбдүүд обогтон хара «бүргэд» уряатай, хүхэ тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Хүхюун, дорюун зантай,

Хүнгэн, мэргэн ябадалтай,

Хэдэр шэрүүн абаралтай,

Хүхын үндэгэ эдиhэн,

Хара «бүргэд» уряатай,

Хүхэ тугтай хүбдүүд обогтон.

2) Хүбдүүд хүн хүхюутэй,

Хүнды модон абяатай.

Хара «бүргэд» уряатай,

Хүхэ тугтай хүбдүүд.

3) Хүбшын модон хүхэрөөшэ,

Хүбдүүд хүн хүндэмүүшэ.

4. ГУШАД

Гушад 5 хүбүүтэй (5 хүхүүртэй): 1. Мэргэн шара, 2. Бүхэ хара, бэшэ гурбаниинь мэдэгдэнэгүй. Гушад обогтон жорой уряатай, ягаан тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1. Гушад хүн гушан зантай.

2. Гушад изагуурай хүн -

Гашайда бэрхэшүүл зон.

5. ШАРАЙД

Шарайд 7 хүбүүтэй (7 хүхүүртэй): 1. Худанса, 2. Анайтай (Анайдай), 3. Долоод, 4. Тободой, 5. Дэлдэй (далтай), 6. Гэгжид, 7. Сүнид (сүмид).

Шарайд обогтон «Буга мэргэн» уряатай, шара тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Бүжэн туулайн

Бөөрэ олодог,

Бүртэ шонын

Үрсэ отолдог

«Буга мэргэн» уряатай,

шара тугтай

шарайд обогтон.

2) Шарahан мяхан шаратай,

Шарайд хүн шагшаатай.

3) Шapaйдaйн байгаагүй нютаг үгы,

Шаазгайн hуугаагүй модон үгы.

6. ХАРГАНА

Харгана 10 хүбүүтэй (10 хүхүүртэй): 1. Моотхон (мoотогон), 2. Шуудай (сагуудай), 3. Байталай, 4. Xyшyyн, 5. Баряахай, 6. Батанай, 7. Тангад, 8. Баатаржан (баатаржаан), 9. Хоодой (хуудай), 10. Хүхэ.

Харгана обогтон бүрхы шубуун уряатай, хара тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Мохоо хутагаараа

мунса зурадаг,

Морин тэргээрээ

мууе зөөдэг,

Бүхэриг хоморгошо,

эд зөөриншэ хара тугтай харгана.

2) Харгана хүн харатай,

Хартаганаа боролжо хадхууртай.

З) Хадхууртай бургаahан - долоогoно,

Хаядалдаа харуу - харгана.

7. ХУДАЙ

Худай 7 хүбүүтэй (7 хүхүүртэй): 1. Хүүдэй (хүүгэдэй), 2. Хара төөлэй, 3. Хунда (Хундуу), 4. Бүшхэй, 5. Зальтир, 6. Жэмгэд, 7. Шилхар (Шалхар).

Худай обогтон шэлүүhэн уряатай, хүрин тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1.) Худагай yha

Хундагаар yyhaн xyдaй.

2) Зудай олон хүндэтэй

Худай уг гарбалтан.

3) Хуримай мяханда садаагүй

Хурса хутагатай худайнар.

8. БОДОНГУУД

Бодонгууд 6 хүбүүтэй (6 хүхүүртэй): 1. Оргодой (оргойтой), 2. hарьмайта, 3. Будан (бодон), 4. һуури (байра), 5. Тураг, Зартаган (зэртэхэн). 6. Бодонгууд обогтон шоно мэргэн уряатай, боро тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Бодын мяханда

бүхүүржэ үзөөгүй,

Боошхын архида

бүхөөржэ үзөөгүй,

Ула мүрөө харуулаагүй,

Аяг зангаа танюулаагүй,

Ухаан балартаагүй

Шоно мэргэн уряатай,

Боро тугтай бодонгууд.

2) Бодолтойхон хадаа

бодонгууд,

Бодонгууд хадаа

тодорхойнууд.

3) Бодонгууд хүн буритай,

Бодон гахай һоёотой.

4) Бодонгууд хүн бодолгүй,

Буруугайнь хорёо шэшэhэтэй.

9. ХАЛЬБАН

Хальбан 6 хүбүүтэй (6 хүхүүртэй): 1. Мэнгээ, 2. Зургад (зургууд), З. Хурьгай (Хоригой), 4. Гутаар, 5. Баригай, 6. Мүсэн.

Хальбан обогтон араата уряатай, хара-хүрин тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Хальбан хүн хара заргаша,

Улаан хэлэтэниие урдаа оруулдаггүй.

2) Харбаха номондо

Хабагүй Хальбан,

Хара тогоондо

Хабатай Хальбан.

Дэлихэ номондо

Дүрэгүй Хальбан,

Дэльбэн тогоондо

Дүрэтэй Хальбан.

10. САГААНГУУД

Сагаангууд 5 хүбүүтэй (5 хүхүүртэй): 1. Уляанхай (улинхай), 2. Үбгэй, 3. Хугшууша (хушууша), 4. Бүтэй (бүдэй), 5. Шоно.

Сагаангууд обогтон буура уряатай, сагаан тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Хари хүниие хүндэлхэ

Хонин төөлэйтэй

Cагаангууд,

Манай хүниие хүндэлхэ

Морин төөлэйтэй

Сагаангууд.

Морин төөлэй хүндэтэй

Сагаан,

Мордохо сагта үдэшэдэг

Сагаан.

2) Сарай мяханда садаагүй,

Саазын архида hогтоогүй,

Сарбуу шүүрээд табихагүй,

Салбуу дорюун зантай

Сагаан тугтай Сагаангууд.

11. БАТАНАЙ

Батанай 7 хүбүүтэй (7 хүхүүртэй): 1. Түгшэд (тугчид), 2. Захимха, 3. Салдан, 4. Бохон (боохой), 5. Хэдэгэнэ, 6. Малгаахан (малаахан), 7. Шүбгэ.

Батанай обогтон шандаган уряатай, ногоон тугтай.

Иимэ шог зугаа үгэнүүд бии:

1) Бараг дээгүүр hанаатай,

Бата дорюун зантай,

Шандаган уряатай,

Ногоон тугтай

Баабайн бэрхэ

батанайтан.

2) Батанай хүн тэнэгтэй,

Буруугай хорёо шабааһатай.

3) Барга хара Батанай

Барда нохойнгоо hүүл тайраа.

4) Бэшэг номдо дуратай,

Бодол ехэтэй зон.

* * *

Сагаан һарын, Сагаалганай hайндэрнүүд заншалта болонхой. Буряад арадай Шэнэ жэлые угталгын үедэ иимэ хөөрэлдөөнүүд болодог гээшэ.

- Зай, шимни, ямар угсаатамши? - гэжэ асуухадань, «Буряад» гэжэ харюусахада, «Ямар омогойбта?» - гэжэ бahал асууба. Тиихэдэнь «Хори буряад» гэхэдэ, «Тамни алидбта?» - гэбэ. «Бодонгууд» гэжэ харюусахада, «Ямар хүхүүрэй» гэжэ асууба. «Оргодой Бодонгууд» гэжэ харюусахадамни, «Болоолши даа, яhала уг удамаа мэдэхэ хүн байнаш», - гэжэ үндэр наhатай нютагаймни үбгэжөөл хэлээ агша hэн.