​Алдарта хонишоной зүбшэл заабари

Ородой Холбоото Уласай Ажалай Герой Ага нютагай Далай Гунгаевай буусада албанай хэрэгээр ошоходоо, ажал тухайнь хөөрэлдөө бэлэйб. Далай ахайн хэлэһээр, хонид өөһэдөө юун хэрэгтэйб гэжэ мэдэдэг, хонишон ажаллаhаар, адаглаһаар, дүршэлтэй болодог ха. 

Харууhалhан малдаа үнэн сэхэ байха

- Хонишон гээшэ тон малда дуратай хүн байха ёhотойл даа. Малдаа үнэн сэхээр хандаха хэрэгтэй. Малаа хараажа, сохижо байгаа һаа, ямар хонишон өөдэлхэб даа? Оролдожо ажал хэхэдэ, мал харюутай, олзо оршотой байдаг, - гэжэ Далай ахай хөөрэнэ. 

Гунгаевтанай үшөө залуу хонишод байхадань, хүршэ Цэдэбэй Дамдинтан болон Пүрбын Валера ахайтан ходол туһатай зүбшэлнүүдые үгэдэг һэн. Хонишод гэртэхинтэй ажал хэжэ үндыһэншье һаа, тон өөр дээрээ хамтын ажахын хони абаад байхада, харюусалга ехэ байгаа ааб даа. 

Үүрээр бодохо

- Хони хара үглөөгүүр, үүрээр адуулгада гаргаха шухала. Зундаа үглөөнэй 4 сагһаа мал эдеэлжэ эхилхэ, үбэлдөө үдэшын 8 саг болотор бэлшэжэл ябаха ёһотой. Ажалай үдэр 18 сагта дүүрэбэ, орой болобо гээд, хониёо хашаада хаажа болохогүй. Хүйтэн жабарай һүүлээр хонид бэлшэхэдээ, бэе махабадтань һайн, - гэжэ дүршэлтэй хонишон тэмдэглэнэ. 

Үдэ наранай өөдөө гаратар, үгышье hаа, бүхэли үдэртөө хониёо хашаа соонь хааха хэрэггүй, энээнһээ хониной тэнхээ тамир, тарган, туранхай, мяхалиг, түл һайтай, шэрхи байлга, нооһонииньшье дулдыдаха болоно. 

- Үглөөнэй 10 саг багаар хонин садаад ябаха ёһотой. Наранай шангаар шарахада, хонин хургаха гэлсэдэг. Энэнь юун гээшэб гэхэдэ, халуун наранһаа һүүдэр бэдэрээд, бэе бэедээ няалдажа, һүүдэр бии болгоод, монсойлдон зогсохо. Шиигтэй, һүүдэртэй газараар энэ үедэ адуулха хэрэгтэй. Хонидшье байһан газараа өөһэдөө мэдэхэ, - гэжэ Далай ахай энеэбхилнэ. 

Хони мал муу хонишонһоо ухаатай юм хаш гэжэ тухайлхаар. Уһа голой, нуурай хажууда гү, али хада өөдөө гаража, үдын наранай халуунһаа бэеэ абардаг. Тиимэһээ хэды сагта хада өөдөө гарахаяа мэдэхэ, хэды сагта нуга руу орохо, хаана ямар ногоон һайн бэ гэжэ бултыень хонид ойлгожо ябадаг ха. Нэгэнэйнгээ гүйбэл, булта хойноһоонь гүйлдэхэ, хонин гээшэ ухаагүй амитан гэжэ һанадаг байгааб. Баһа тэнэг тулюур хонин һүрэгөө дахуулхагүй гэлсэдэг байна. 

Ургыда садхааха

- Намартаа нарһа ногоон һайн гэхэ, хадын оройгоор адуулха хэрэгтэй. Хабартаа ургыда садхааха гэжэ байха, - гээд Далай ахай хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ. 

Үбэлэй һүүлээр хони ямаад хабарай ногоондо дуратайгаар бэлшэдэг, илангаяа ургы сэсэгэй ургажа байхада, тала дайдаар адуулхада һайн. Ургы эдихэдээ, гэдэһэн соонь байһан хорхойнууд үгы болодог. Ургы сэсэг хоротой гэдэг, зарим боро аргашад хүнүүдтэ ургы эдигты гэжэ хэлэдэгыень дуулаһан байнаб. Ургы хониндоо эдюулхэдээ, шуһаниинь сэбэрлэгдэхэ байна. 

Марсатуулха гэдэг 

- Марса гэжэ юун бэ – мэдэхэ гүш? - гэжэ Далай ахай намhаа мэхэтэйхэнээр асууна. 

- Үгы, би хаанаһаа мэдэхэбиб даа, хони малһаа, хүдөө нютагһаа холуур ябадаг хүн тухайлхашьегүй байнаб. Ямаршьеб газарта ургадаг ногоон гээшэ гэжэ багсаамжалнаб.

- Марса гээшэ уһа нуурай хажууда байдаг сагаан дабһалиг хужар гээшэ. Намартаа хонишод зорюута марсатай газарта хонидоо абаашаад, пүршэгэнэсэ намнадаг. Хонид тооһо бурьюулжа, хүлэртэрөө гүйлдэхэ. Бодоһон тооһоной хамар руунь ороходонь, хонид найтаажа эхилхэ, - гэжэ Далай Генинович тайлбарилба. 

Хониной найтаахадань, хамарһаань элдэб хорхойнуудынь унажа, үгы болохо, бэень элүүржүүлэгдэхэ. Хорхой, үтэндэ дарагдашаһан хонин хайшан гээд һайн түл үгэхэб даа, энэньшье ойлгосотой. Мүнөө сагта тэдэ хорхойнуудые үгы хэхын тула дихлофос хэрэглэдэг, теэд тэрэнь хорон ха юм. Тиимэһээ урданай буряадууд хорото бодос хэрэглэнгүй, зорюута марсатай газарта хониёо адуулдаг байгаа. Мүн хурьгадаа үтэнһөөнь сула арилгажа байха. Үтэшэһэн хонин өөдэлхэгүй, таргалхагүй, һайн түл үгэхэгүй. Хони хайшалхадаа, үхибүүдэй хони адаагаад орхиходонь, тэрэнь ехээр үтэжэ, халуунда хонин зүдэрдэг. Ходол арилгажа, сэбэрлэжэ, аргалжа, хони, хурьган бүхэндэ дүтэлжэ, бултыень адлиханаар хараха болоно. 

Хүйтэншье һаань, заатагүй уһалха 

Хониной хорёо соо сэбэр, хуурай байха ёһотой, шабартай хашаа соо мал барижа болохогүй. Намартаа томо үргэн тээлниг соо хааха, хонид гээшэ хашасалдангүй, сүлөө ябаха ёһотой.

- Ямаршье сагай уларилда хони уһалжал байха шухала. Хүн хэды дахин сай, уһа уунаб – адлил бшуу. Үбэл, зунгүй уһалхал хэрэгтэй, хүйтэн байна, уһа уухагүй гээд байха бэшэ, заабол уһалха. Зарим хонишод саһа эдинэ ааб даа гэдэг, тэрэ буруу бшуу, - гэжэ Далай ахай онсолбо. 

Эндэхи хони мал сэбэр уһа уужа һуранхай. Үбэлэй сагта хони мал уһалхада, бэень дулаасадаг байна. Хүйтэнэй сагта хүйтэн уһа уужа шэшэрхэдээ, бэень дулаасана гээшэ. 

Үбэлжөөн, зуһаланда гараха зүйтэй 

Урданай малшад үбэлжөөндөө, зуһаландаа зөөдэг байгаа. Хонишон бүхэн хоёр буусатай, мүн намартаа, хабартаа гээд малаа бэлшээхэ газартай, һэеы гэр табяад ажаһуудаг байгаа. Харин мүнөө сагта малшад зайн галтай газар дахаад лэ ябадаг. 

- Хонидоо сэбэр газарта адуулдагбди. Зун, намарынь хонид өөһэдөө бэлшээриеэ мэдэхэ. Үдэр үнжөөд лэ, бэлшээриеэ һэлгэхэ хэрэгтэй. Үбэлжөөндэ зундаа нобшо ноохой, хорхой, батаганаан суглардаг, тиимэһээ зуһаланда гараха шухала. Зундаа һэрюун, гоё ногоотой газарта гаража, малаа налайлгажа байха, - гэжэ Далай Гунгаев дүршэлөөрөө хубаалдана. 

Иимэ зүбшэлнүүдые ажалай алдарта баатар Далай ахай хэлээ. Мүнөөнэй малшад намһаа бэрхэ ааб даа, юун минии зүбшэлнүүд гэжэ даа, юугээ шашаа юм гэжэ хэлэхэл даа, орхи саашань гэжэ Далай ахай намһаа хашараа. Гэбэшье «мүшхэжэ», асуужа абаhан зүбшэлнүүдни залуу хонишодто туһатай байха гэжэ hанагдана.