​Арадай һунгамалнуудай ажал хэрэг

Захаамин аймагай табадахи зарлалай Зүблэлэй һунгагдаһаар дүрбэн жэл гүйсэхэнь. Арадай найдалда хүртэһэн 15 һунгамал дүрбэн комиссида ажалаа ябуулна. Үнгэрһэн хугасаада аймагай түлөөлэлгэтэ засаг ямар ажал ябуулааб гэжэ Захаамин аймагай Зүблэл түрүүлэгшэ Бэлигто ЗУНДУЕВТАЙ хөөрэлдэбэбди. 

- Бэлигто Михайлович, аймагуудай hан жаса гүрэнэй туһаламжаһаа – бюджет хоорондын трансфертһээл дулдыдана гээшэ…

- Тиимэл даа. Уласаймнай хүдөө аймагууд булта иимэл байдалтай гээшэ. 2016 оной дүнгүүдые харахада, найман хубимнайл өөһэдын олзо оршо болоно. Һан жасада ородог бүхы мүнгэн уласта болон Ородой Холбоото Уласта сэхэ тушаагдана гээшэ.

- Тиимэ һаань, өөһэдынгөө hан жаса үргэдхэхэ зорилготой суглуулагдадаг татабариин зарим хубииень аймагтаа үлээхэ хуули абаха байгаа ха юм... 

- Тиигэжэшье болохоор юм аабза. Теэд баһа хэр ехэ татабари суглархаб гэжэ бодожо үзэхэ хэрэгтэй. Энэ талаар манай аймаг хүшэрхэн байдалтайбди. Жэшээлхэдэ, Ивалга, Тарбагатай, Кабанск аймагууд газарайнгаа үнэтэй hэн тула тэрэнээ тушаажа, наймаалжа, мүнгэ ехээр оруулна. Ажахынууд, үйлэдбэринүүд хүгжэнги байна. Тиимэһээ татабаришье ехэ сугларна. Манай аймагта хүдөө ажахыл хүгжэнги, тиимэһээ олзын татабари абтанагүй. Энээнhээ уламжалан, һаяын сагта аймагнай бэеэ дааһан өөрын hан жасатай болохо гэжэ хэлэхээр бэшэ. Харин промышленна томо үйлэдбэринүүдэй хүдэлжэ эхилбэл, ажалай шэнэ һууринууд байгуулагдажа, байдал ондоо болохол даа. 

- Тиихэдээ арадай һунгамалнууд дээрэһээ ерэһэн мүнгэ хубаагаад лэ байнад гү? 

- Ганса энэ ажал бэшэ юм ааб даа. Гол ажалнай – хубаагдаһан мүнгэн хэр зүбөөр хэрэглэгдэнэб гэжэ хинаха хэрэгтэй. Сесси бүхэндэ али нэгэ хүтэлбэрилэгшэдэй, нютагуудай засаг дарганарай ябуулжа байһан ажал хэрэгэйнь тоосоо шагнажа, шүүмжэлжэ, алдуу эндүүень заадагбди. Мүн аймагай засаг дарга тоосожо, һунгамалнууд засаг даргын орлогшонорые, захиргаанай таһагуудай хүтэлбэрилэгшэдые шагнажа, хэһэн ажалайнь дүн согсолдог. Тэрээнһээ гадна уласай мэдэлтэй аад, аймагай дэбисхэр дээрэ ажалладаг эмхи зургаануудай ажал сэгнэгдэдэг. 

- Һан жасаяа хубаахадаа, хэндэ хэды шэнээн мүнгэ зөөри үгэхэб гэхэдээ, ямар баримтанууд дээрэ үндэhэлнэбта? Һунгамалнуудай дунда арсалдаан гарадаг гү? 

- Һунгамал бүхэн өөрынгөө тойрогой һунгагшадай талые харангүй яахаб даа. Теэд иишэ тиишэнь татажа, ехэ багаар хубаажа байхаар жасамнай тиимэ ехэ бэшэ ха юм даа. Тон түрүүн гаргашалагдаха мүнгэ зөөри – ажалшадта салингынь саг соонь түлэхэ, ажаhуугшадые уһаар, зайн галаар, дулаагаар хангаха. Эрдэм болбосоролдо, соёлдо 70 хубинь сэхэ үгтэнэ. Мүн харгын жаса дайраха эрхэгүйбди. Тиигээд лэ үлэһыень хубаанабди. Эндэ нэгэндэ - багашаг, нүгөөдэдэ – ехэшэг хүртэхэ. Тиигэбэшье хэн нэгэниие гомодхоохогүйн тула хоорондоо һайнаар үгэ хүүрээ ойлголсохо гэжэ оролдодогбди. 

- Тэрэ үлэһэн мүнгэ зөөридэ хэрэгтэйшүүл олон байдаг гү? 

- Олон бэд даа. Жэшээлбэл, аймагай түбэй больницада ходо мүнгэн хэрэгтэй болодог, илангаяа халдабарита үбшэнгүүдhээ һэргылэмжын ажалда ехэ мүнгэн гаргашалагдадаг. Апрель һарада хүдөөгөөр ябахадамнай, СПК-нуудай дарганар туһа эринэ. Хүдөө ажахын ажалшадта туһаламжа хэрэгтэй гэжэ һайн ойлгонобди. Жасаһаа үгтэхэ мүнгэнэй хэмжээ хараадаа абанабди. Тиихэдээ аймагһаа нэгэ түхэриг абабал, 10 түхэриг – уласhаа, дээрэнь 100 түхэриг федеральна түбһөө абаха ёһотой болоно. Һүүлэй жэлнүүдтэ Захаамин аймаг һургуулинуудые барилгын талаар уласай программануудта амжалтатайгаар хабаадана. Тиигэжэ Санагада, Баянголдо, Закаменскда һургуулинууд баригдаа. Мүнөө Ёнгорбойн һургуули баригдажа эхилбэ. Ондоо ямаршье аймагта энэ хугасаа соо һургуулинуудай иимэ олон байшангууд бодхоогдоогүй. Хүүгэдэй сэсэрлигүүд булта заһабарилагдаа. Энэ программануудта хабаадаха гээшэ һайн, зүгөөр өөһэдынгөө талаhаа мүнгэ оруулха хэрэгтэй.

- Мүнгэ зөөри дуталдана гэнэт, нэмэлтэ мүнгэ үгэхыень Арадай Хуралда хандажа, өөһэдынгөө талые хамгаалдаг гүт? 

- 2013 онһоо, аймагай зүблэлэй түрүүлэгшэ болоһоор, Арадай Хуралай дэргэдэхи Нютагай өөhэдын хүтэлбэриин эмхи зургаануудай түлөөлэлгэтэ зүблэлэй үнгэргэдэг hан жасые гуримшуулха талаар зүблөөнүүдтэ гурба дахин хабаадааб. Yгтэдэг мүнгэнэй хэмжээн һүүлэй табан жэлэй туршада нэгэшье хубилгагданагүй, харин бүхы юумэнэй сэн нэмэжэл байна, салин хүлһэ нэмэхэ хэрэгтэй гэжэ хэлэдэгби. Нёдондол нэгэ бага нэмээгдээ, тэрэгүй һаа, салин хүлһэ түлэхэ талаар заатагүй үри гараха байгаа. Тиигэбэшье намайе нэгэл асуудал һанааем зобооно. Һургуулинууднай хоёр ондоо hан жасаhаа мүнгэ зөөреэр хангагдана. Нэгэ гүрэндэ ажаһуугаад, ондо ондоо һургуулинуудта һурахадаа, һурагшад баһал ондо ондоо, муу, һайн гэжэ илгарха болоно гээшэ гү – гайхадагби. Тэрэ ехэ буруу гэжэ һанадагби. Харгынууд баhа иимэ байдалтай: федеральна, уласай харгынууд заһагдажал байха, харин муниципальна харгынуудаа яанаб – өөһэдөөл аргаяа олохо хэрэгтэй. Зүблэлтэ засагай үедэ Тужада 10 модо харгы асфальтаар хушагдангүй үлэшөө, мүнөөшье болотор тэрэл зандаа.

- Захаамин аймаг ТОС-уудай ажаябуулгаар түрүү зэргэдэ ябана. Олониитын энэ хүдэлөөндэ та ямараар ханданабта? 

- Би өөрөө аймагай Зүблэлэй зүгһөө энэ ажаябуулга хинажа байдагби. Энэмнай мүнөө сагта ехэл хэрэгтэй, олондо туһатай хэрэг гэжэ батаар этигэнэб. Һайн дураараа нэгэ үйлсын зон нэгэдэжэ гү, али һаналаа нэгэдэһэн бүлэг хүнүүд эблэржэ, өөһэдтөө хэрэгтэй юумэ хэнэ. Өөрынгөө хүсөөр, өөрынгөө гараар хэһэн, бүтээһэн юумэндээшье наринаар хандаха. Үхибүүдыньшье наадахадаа, эбии баабайнарайнгаа бариһан юумэндэ гамтай байдаг. 

- ТОС-уудай хүсөөр аймагта юун хэгдээб?

- Аймаг соомнай 147 ТОС-ууд тоологдоно. Теэд хэдыниинь саг үргэлжэ хүдэлнэб гэжэ хэлэхэнь бэрхэтэй. Зариман нэгэ юумэ хэжэрхибэл, һанаагаа амаршадаг, нүгөөдүүл хэхэ, бүтээхэ юумэ олоод лэ, хэжэл, заһажал байдаг. Үнгэрһэн жэлдэ 90 ТОС-ууд грантнуудта хабаадажа, гурбан сая мүнгэндэ хүртөө. Энэ мүнгөөрөө зарим нютагуудта гурба-дүрбэн хүүгэдэй талмайнуудые барина. Хүдөөгэй номой сангуудай хушалтанууд һэльбэн шэнэлэгдээ. Эгээл эдэбхитэйгээр Дүтэлүүрэй ТОС-ууд хүдэлнэ гэжэ тэмдэглэлтэй. Тэдэ хүүгэдэй зундаа амарха лагерь дүүргэжэ байна. Гурбан худаг малтагдаа. Нютагайнгаа харгы заһабарилаа. Бургалтайн ТОС хүүгэдэй сэсэрлигэй хушалта шэнэлхэдэ, туһаламжа үзүүлээ. Табан нютагта заншалта буряад hэеы гэрэй түхэлтэй соёлой-спортын байшангууд баригдана. Эгээл ехэнь Утаатада бодхоогдожо байна.

- Үшөө ямар шиидхэгдээгүй асуудалнууд тухай хэлэхэ байнабта? 

- Манай ажалда асуудалнууд гаражал байдаг. Тэдэ асуудалнуудые Арадай Хуралай дэргэдэхи Нютагай өөhэдын хүтэлбэриин эмхи зургаануудай түлөөлэлгэтэ зүблэлэй анхаралда табидагбди. Мүнөө үнгэргэгдэхэ зүблөөндэ хүдөөгэй соёлой байшангуудта туһа хүргэхэ тухай асуудал табихаб. Һүүлэй жэлнүүдтэ манай эндэ соёлой нэгэшье байшан заһабарилагдаагүй. Зарим тэды ажал олониитын талаһаа хэгдэнэ. Теэд иигэжэ юу туйлахабши, уласай нэгэдэмэл программа хэрэгтэй. Нэгэ үедэ болбосоролой талаар абтаhан нэгэдэмэл федеральна программын хэмжээндэ һуралсалай эмхи зургаанууд мүнгөөр хангагдажа, байра байдалаа һайжаруулаа бэлэй. Хүдөөгэй соёлой байшангуудта анхарал хандуулагдахаар болоо. Уласай уран hайханай коллективүүдэй аймагуудаар ябажа, мүнөөнэйнгөө репертуартай хүн зониие танилсуулжа байха хэрэгтэ мүнгэ һомолхо шухала. Тэдэ ганса билет худалдаад, гаргашаяа хаажа яашье шадахагүй ха юм. Тиигэбэл соёлой байшангуудшье харагшадаар дүүрэн байха һэн. Хүн зоншье баярлаха байгаа. Манайшье хүдөөгэй коллективүүд бэшэ аймагуудаар ябажа, талаан бэлигтэеэ хүн зониие танилсуулжа, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаха хүсэлтэйл даа.